Archieven wijzen uit: 'Vaticaan wist al in 1942 van Holocaust'

Die archieven waar die brief ontdekt is, zijn in maart 2020 openbaar gemaakt. "Het zijn ontzettend veel documenten, misschien wel meer dan een miljoen", legt correspondent Andrea Vreede uit. "Het heeft heel veel tijd gekocht om daar doorheen te spitten en alles te digitaliseren. Tijdens dat werk is de brief gevonden."

Controverse

"In tegenstelling tot de documentaires en boeken die over paus Pius XII zijn uitgekomen, is dit concreet bewijs. Niet de interpretatie van iemand anders, maar een tastbaar stuk papier." De brief is in 1942 geschreven door een Duitse Jezuïet. "Deze man was niet zomaar iemand: hij zat in het verzet en was anti-nazi. In zijn brief noemt hij namen, nummers, plaatsen en zelfs Auschwitz. Met zijn brief bevestigt hij de geruchten over wat er met de Joden gebeurde, nadat ze opgepakt werden. Deze brief is gelezen door de secretaris van Pius XII en is dus bevestiging dat men in het Vaticaan wist van de Holocaust", concludeert Vreede.

"Door het openen van de archieven ontstaat een steeds beter beeld van de situatie in het Vaticaan tijdens de oorlog," vervolgt de correspondent, "wat Pius wel en niet wist." Pius XII was een controversiële paus: het wordt hem verweten dat hij zich niet expliciet heeft uitgesproken tegen de jodenvervolging. "Terwijl nu blijkt dat hij er waarschijnlijk wel van wist. Daarmee komt mogelijk ook de kersttoespraak van 1942 in een ander licht te staan: toen deed hij een verholen uitspraak over dat personen op basis van afkomst geen vreselijke dingen mochten ondergaan."

Expliciet uitgesproken

Maar als Paus Pius XII wist van de Holocaust, waarom heeft hij zich dan niet expliciete uitgesproken? "Dat is een heikel punt. Er zijn in de discussie twee kampen. De tegenstanders van de paus zeggen dat hij het verzet had kunnen helpen met expliciete uitspraken. De verdedigers van Pius vragen zich af wat er met de katholieken zou zijn gebeurd als hij zich hard had uitgesproken. In Nederland stuurde een aartsbisschop een brief aan alle parochies waarin hij Jodenvervolging veroordeelde. Vervolgens zijn Nederlandse katholieken - Joden die katholiek waren geworden - opgepakt en in kampen verdwenen. Paus Pius XII zat in een moeilijke positie."

De boeken die over Pius XII zijn geschreven, waren 'vaak heel negatief geframed'. "Hij is door boeken en een toneelstuk heel erg zwartgemaakt. De documentaires zijn gemaakt op basis wat men toen wist. De archieven leveren concreet bewijs over hoe de vork nu echt in de steel zat. Ik denk dat veel van die boeken en documentaires kunnen worden aangepast en dat er meer uit zal komen, om de nuances beter te vatten."