Onze economie maakt ons ziek, zegt psychiater Jim van Os

De bekende psychiater Van Os zit al zo'n 35 jaar in het vak. "Ik zie veel jonge mensen met depressie en verslaving. Over de jaren heen begon me op te vallen dat de omgeving een grote rol speelt", vertelt hij. Veel jongeren kampen met eenzaamheid: "Ze zijn constant bezig met zich te 'vermarkten': likes, scrollen, kliks, online evenementen waar je per se bij moet zijn", aldus Van Os. Dit zorgt voor een bepaalde prestatiedruk.

Jongeren willen zichzelf graag online laten zien als 'succesvol': "Succes wordt gebracht als een soort keuze." Verslaafd zijn aan de telefoon begint al vroeg: "De content voor 3-jarigen wordt maximaal verslavend gemaakt, zodat ze terugkeren naar dat schermpje."

'Kapitalisme uit de hand gelopen'

De psychiater kwam in contact met econoom Kees Cools, die zich bezighoudt met ‘groeiverslaving’. Volgens hem begon het kapitalisme kleinschalig: "Je had een bakker en een slager en die wilden geld verdienen om te leven. Ze hoefden niet het onderste uit de kan. Sinds de jaren 70 is het paradigma in de economie dat de verantwoordelijkheid van bedrijven is om maximale winst te halen", stelt hij.

Veel mensen zullen dan meteen denken: dat is toch vooral het geval in Amerika? In Wall Street? Onzin, vindt Cools: het is net zo goed in Nederland zo. Zelf werkte hij voor veel beursgenoteerde bedrijven, waar hij ook merkte dat het vooral om winst en succes ging.

Ook hij ziet dat het erger wordt: "Twee Nobelprijswinnaars schreven een paar jaar geleden een boek De economie van manipulatie en bedrog: door de groeidwang en concurrentie zijn die bedrijven voortdurend bezig om hun eigen klanten te bedriegen en verslaafd te maken, om maar die winsten te maximaliseren."

Adam Smith wordt gezien als de aartsvader van het kapitalisme, maar zijn vorm van kapitalisme is er niet meer, zegt Van Os. "Adam Smith zei dat er een staat moest zijn die een buffer vormde tussen de samenleving en de rauwe krachten van de economie. Maar de afgelopen 20 jaar is de buffer van de overheid enorm afgenomen en de overheid is ook nog eens toegetreden tot de markt", zegt hij.

Stewardshipmodel

Een echte oplossing hebben de heren nog niet, maar ze vinden dat we wel echt naar het systeem moeten kijken. "Het is niet voordelig voor de neoliberale samenleving als veel jonge mensen afhaken. Het aantal dat ziek wordt stijgt exponentieel. Dan zijn we op zoek naar diagnoses maar het probleem zit breder."

Cools noemt het 'stewardshipmodel': "Je moet de winsten splitsen van de zeggenschap. Nu is de zeggenschap bij aandeelhouders, maar die gebruiken het om de winsten te maximaliseren. Maar als je dat splitst, zoals bij corporaties, dan heb je al een belangrijke factor te pakken."