'Jo' en 'Ga je erover schrijven?' zijn dé non-fictie boeken van deze winter

NPO Radio 1 Non-Fictie Boek van de Maand december: Jo — Judith Herzberg

Jo, de grote liefde van haar leven. Jo was er thuis, vroeger bij Judith Herzberg, als hulp in de huishouding. Ze was er ook tijdens de oorlog, toen Herzberg gescheiden werd van haar ouders en na de oorlog, toen het leven weer gewoon door zou moeten gaan. Maar Jo heeft Herzberg eigenlijk nooit losgelaten, want in alles wat ze schrijft duikt ze in een andere gedaante op. Jo is de reden dat ze er nog is.

Maar wie was Jo eigenlijk? We gaan samen met Herzberg opzoek naar de vrouw die zo sterk met haar leven is verbonden dat het soms moeite kost om het begin en het einde van de herinnering aan haar te omschrijven. Ineens leven we in oorlogstijd, een situatie die we als kind onmogelijk kunnen plaatsen, laat staan op een duidelijke manier herinneren. De woorden die aan ervaringen van toen zijn gegeven, daar kunnen we met de gedachten van nu niet meer bij.

Alle soorten herinneringen

In dit boek van Herzberg wordt al snel duidelijk dat de taal van de herinnering bestaat uit ongrijpbare woorden. We kruipen langzaam in haar gedachten. We tasten af, bekijken ieder woord aandachtig, want valse woorden vermijden we liever. We leren het verschil herkennen tussen alle soorten herinneringen. Afgestofte herinneringen, geleende herinneringen, verloren of juist hele heldere herinneringen. Bijzondere aandacht voor de inhaalherinnering, de dingen die we later aan de hand van foto’s en ons vertelde verhalen aan onze herinneringen hebben toegevoegd. Jo bewaarde een envelop vol tekeningen van Herzberg, haar eerste rekensommetjes en foto’s van de familie. Als een kleine schat.

Maar waarom? Hoe belangrijk was Herzberg voor haar? De taal is meer dan een manier om herinneringen vast te leggen, het is onze enige mogelijkheid om in gesprek te gaan met het verleden. We belanden samen met Herzberg in een bijzonder geraffineerd netwerk van kleine en grote herinneringen die vervlochten zijn met nieuwe ervaringen en daarbij horende nieuwe gedachten. Herinneren is in dit boek tot kunst verheven.

Páraplu

Jo komt langzaam al lezend tevoorschijn, doemt op uit de mist, we kunnen haar bijna aanraken. Bijna. Want Jo leeft in het verleden van Herzberg en blijft veilig een deel van haar. De woorden vermorzelen Jo niet maar geven haar alle ruimte om op papier te kunnen ademen. Het wit van de pagina laat de geluiden van toen horen. Páraplu, met de klemtoon van Jo, we horen het haar zeggen. Niet onze herinnering, al voelt het voor heel even wel zo.

NPO Radio 1 Non-Fictie Boek van de Maand januari: Ga je erover schrijven? — Herman Koch

Al lezend weigeren we te lezen en al denkend laten we onze gedachten voor wat ze zijn. Dat wat Koch met veel liefde zijn luiheid noemt, blijkt de voedingsbodem te zijn voor zijn werk. Een uiterst vruchtbare grond, waaruit zelfs na het uitbreken van de meest verwoestende ziekte nog steeds nieuwe ideeën groeien. Want wat verandert er voor de schrijver na een slechtnieuwsgesprek?

Wanneer we samen met Koch het ziekenhuis uitstappen vinden we daar geen nieuwe werkelijkheid. We belanden in de werkelijkheid die we maar al te goed kennen maar het einde is ineens voelbaar bij iedere stap. We denken in ‘vooralsnog’ en ‘voor zolang als het duurt’. En hoewel deze gedachtes beangstigend lijken, voelen ze in het werk van Koch als een verademing.

De tijdloosheid heeft vrij spel

Misschien is het wel nooit anders geweest. Koch lijkt in zijn leven eindes altijd dichtbij te hebben gehouden, als een soort geruststelling. Nu er ineens een aanwijsbaar einde bij komt kijken, heeft de tijdloosheid vrij spel. Tijd voelt niet op ieder moment hetzelfde en hoewel we dat ergens wel weten, komt het niet vaak voor dat we een boek lezen waarin we deze werking van de tijd zo kunnen aanraken. We lezen niet om ergens te komen, het einde van de pagina bestaat alleen als een fijne dreiging in onze gedachten. Iedere punt is net zo goed een komma en bij iedere komma nemen we met gemak een eindeloze pauze. We zochten het niet maar we hebben het in dit boek toch gevonden.

De zinnen van Koch lijken zich te begeven in een rustgevend vacuüm. Tijdloze tijd, daarin voelen alledaagse belevenissen scherper, levendiger. Bijna in trans laten we ons bedwelmen door zijn woorden. Vlak voor het einde beleef je de tijdloosheid toch het beste. En het sluimert, misschien gaat het wel helemaal niet door. Ergens in de tijd komt er een moment dat de schrijver er niet meer zit, daar achter het raam, kijkend naar buiten, werkend aan zijn volgende boek. We kunnen het ons niet voorstellen, maar dat hoeft ook niet, voorlopig zit hij er nog.