'Als je als maatschappij anno nu roofkunst niet teruggeeft, ben je alsnog schuldig'

Het gaat om kunststukken die zijn ingenomen toen Nederland Indonesië en Suriname in handen had of tijdens koloniale oorlogen. Die kunststukken zijn vaak niet eerlijk verkregen, vindt de Raad voor Cultuur.

Schoonderwoerd schrok allerminst van het rapport. "Het is in lijn met wat wij anderhalf jaar geleden hebben gezegd zoals wij erin staan. Als de minister dit overneemt, is het voor alle betrokkenen - musea en vooral landen van herkomst - duidelijk dat je bij de Nederlandse staat een claim kunt indienen." Het is nog maar de vraag hoeveel claims er gaan komen. "We weten dat het om veel objecten gaat, maar in het rapport staat ook dat er in landen van herkomst geen plannen zijn om al die objecten terug te halen."

Gosselink, die tevens lid is van de commissie die het rapport uitbracht, vertelt dat het vooral een ethische kwestie is. Het juridische aspect is verjaard. "Het gaat om erkenning van historisch onrecht. Het advies is niet bindend, maar als de minister dit overneemt en er beleid op gaat maken en restitutiecommissie instelt, dan is er wel beleid dat bindend zal zijn."

Er zijn drie belangrijke collecties in Nederland met veel koloniale objecten, waaronder Museum van Wereldculturen, het Rijksmuseum en Museum Bronbeek. Daarnaast zijn er nog talloze musea met koloniale objecten in huis. "Bij elkaar gaat het om honderdduizenden objecten", vertelt Gosselink.

Maar om een claim te kunnen indienen als land van herkomst, is eerst onderzoek nodig. Vastgesteld moet worden of de objecten onvrijwillig zijn meegenomen. Daarom is goed onderzoek doen belangrijk, zegt Gosselink. "Dat duurt lang. Ieder object heeft een andere geschiedenis en meestal is er niet goed gedocumenteerd. Er moet gekeken worden naar oorlogen en gewapende conflicten, wat waren de situaties waarin de objecten onvrijwillig zijn meegenomen." In veel gevallen, stelt Gosselink, is het bijna onmogelijk om de herkomst na te gaan.

Onvoorwaardelijk terug

Dat onderzoek - zo luidt een advies van de commissie - wordt het liefst uitgevoerd in samenwerking met het land van herkomst. Vanuit Indonesië is hier veel interesse in, zegt Gosselink. Zodra vastgesteld is dat het gaat om geroofde objecten, kan er een claim ingediend worden en als het aan de commissie ligt gaan de objecten dan onvoorwaardelijk terug als die wens er is bij het land van herkomst.

"Het is niet aan ons om te bepalen wat zij met het object gaan doen op het moment dat vastgesteld is dat het onvrijwillig bezitsverlies is geweest", zegt Schoonderwoerd. "Het zou neokoloniaal zijn om te zeggen: we geven het alleen terug als u het op dezelfde manier beheert als wij." Om diezelfde reden wil de commissie landen zelf laten bepalen waar ze wel of geen onderzoek naar willen doen.

"Belangrijk punt in het rapport dat het niet aan ons is om te vinden wat zij moeten terugvragen. Zo van, kijk eens, wij hebben hier dit bedacht", legt Schoonderwoerd uit. "Het gaat om wat er voor het land van herkomst belangrijk is. Daar kan ook uitkomen dat iets juist hier blijft om het koloniale verleden te laten zien." Er zullen objecten zijn waarvan we in Nederland maar moeten accepteren dat ze teruggaan. Aan de andere kant, zegt Schoonderwoerd, kunnen er ook objecten hier blijven waarvan we het niet verwachten.

Grijs gebied

Maar er is ook een grijs gebied. Wat als niet vastgesteld kan worden dat een object onvrijwillig is meegenomen, maar een land het wel terug wil? Schoonderwoerd: "Het is goed dat het rapport stelt dat kunst ook teruggegeven kan worden als de roof niet honderd procent vaststaat. Er kunnen ook objecten van nationaal, religieus of cultureel belang zijn. Dat zou het rechtvaardigen om te overwegen om het alsnog terug te geven."

Voor dat grijze gebied geldt alleen niet dat objecten ten alle tijden zonder er voorwaarden aan te stellen teruggaan. "Dan kan gevraagd worden wat de plannen voor een object zijn. Maar dat doe je in overleg met de intentie is om onrecht te herstellen. Dat maakt dat je al anders aan tafel zit met het land van herkomst. Daar heeft het tot nu toe aan ontbroken, dat je dat erkent", legt Schoonderwoerd uit.

"Natuurlijk ben je ook in die categorie billijk en royaal en ga je kijken wat je kunt doen", zegt Gosselink. "Indonesië wil van Nederland leren, samen musea oprichten. Zo kun je een land ook ondersteunen en samenwerken."

Erkenning

Het mag dan (nog) niet bindend zijn, het advies en de erkenning van de commissievoorzitter is volgens Gosselink een belangrijke stap. "Daarmee zeg je: dit hebben we niet goed gedaan."

In het rapport wordt niet gesproken van 'schuld'. "Want schuld is niet overerfelijk. Wel ben je als maatschappij anno nu schuldig als je niet je best doet om dat wat gestolen is, recht te zetten. Feitelijk word je alsnog schuldig als je weet waar het vandaan komt en het onrechtmatig ontvreemd is. Dan moet je daar iets aan doen."

Download de NPO Radio 1-app

Met onze app mis je niks. Of het nou gaat om nieuws uit binnen- en buitenland, sport, tech of cultuur; met de NPO Radio 1-app ben je altijd op de hoogte. Download 'm hier voor iOS en hier voor Android.