Nieuwe podcast: de Tijdgeest verklaard

Londen, 1703. Een jongen met de mysterieuze naam Psalmanazar (zie foto) is maar net in Engeland gearriveerd, of iedereen wil hem ontmoeten. Want Psalmanazar vertelt afkomstig te zijn van het onbekende, verre eiland Taiwan. Een exotische ‘inboorling’ die uitgroeit tot een beroemdheid en op verzoek zelfs in Oxford komt doceren. Maar uiteindelijk een charmante blonde Fransman blijkt te zijn. Hoe is het mogelijk dat zoveel mensen jarenlang in zijn bedriegerij trappen? Zijn blanke huid alleen al lijkt zijn verhaal te logenstraffen. Toch wordt Psalmanazars verklaring dat hij bleek ziet, omdat hij – behorend tot de Taiwanese hogere klasse – onder de grond woonde, voor waar gehouden.

"Het klinkt nu absurd dat zo veel mensen hem geloofden,’ zegt OVT-redacteur Julie Blussé (30), "maar dat komt vooral omdat we zijn tijdgeest niet meer kennen. Psalmanazar leefde in een tijd waarin men nog niet had bedacht dat de mensheid naar huidskleur in rassen kon worden ingedeeld en dat er zoiets bestond als de witte Europeaan, de zwarte Afrikaan en de gele of bruine Aziaat. Pas als je gebeurtenissen of ideeën in de tijdgeest van toen plaatst, vallen ze te verklaren."

Dierenprocessen

Blussé: "Uitgaande van zo’n microgeschiedenis probeer ik iets te vertellen over hoe mensen dachten in een bepaalde tijd. In de context van hun ideeën en de historische gebeurtenissen snap je het dan opeens beter en kun je op verschillende wijzen de lijn naar het heden trekken." Dat alles op aangenaam losse manier; ingeleid en verteld door de maakster en compleet met hier en daar een ondersteunende quote van een (cultuur)historicus, mediëvist of andere wetenschapper, plus sfeergeluiden – krijgt de luisteraar voorgeschoteld in niet meer dan vijftien minuten.

In elke aflevering steekt veel speurwerk. Blussé, die filosofie, Chinees en journalistiek studeerde, noteerde in de loop der jaren rare, vreemde, grappige geschiedenisfeitjes die ze tegenkwam. Blussé: "Ik houd er van om zijpaden in de grote geschiedenis te bewandelen, de voetnoten in de marge." Soms bij toeval. "Op Psalmanazar kwam ik doordat een tijd geleden de zaak Rachel Dolezal speelde, de witte Amerikaanse die zich jarenlang met behulp van kroeshaarpermanent en zonnebank als zwarte burgerrechtenactiviste voordeed. Al zoekend naar andere gevallen van zelfverzonnen identiteit stuitte ik op de man die zich in 1703 succesvol als Taiwanees uitgaf. Dat ben ik toen gaan uitzoeken."

De Tijdgeest-aflevering over dierenprocessen vergde een lange voorbereiding. Uitgangspunt is de hond die in 1595 in Leiden tot ophanging veroordeeld wordt nadat hij ‘zonder te zijn gemarteld’ heeft bekend een kind te hebben gebeten. De rechter laat weten dat hij in het openbaar terechtgesteld dient te worden. ‘Tot afschrik van alle andere honden, en elk tot een exempel.’

This American Life

Blussé: "In een boek over dierenprocessen, die in de vroegmoderne tijd in heel Europa voorkwamen, kwam ik ooit de terechtstelling van die hond in Leiden tegen, maar verdere informatie die het kon verklaren, vond ik niet. Maanden later toverde een zogenaamd Google scholar alert (zoekmachine op wetenschappelijk gebied, LdB) een artikel van historica Anne-Laure van Bruaene tevoorschijn, met onder andere de onthoofding van een koe in 1577, nadat zij een kind had gedood. Haar bevindingen legde ik voor aan middeleeuwendeskundige Frans Camphuijsen, die wist te vertellen dat honden en varkens echte veelplegers waren in de middeleeuwen." De verbazing over de rechtszaken waarin dieren veroordeeld worden, maakt plaats voor begrip. Blussé: "Hoe meer ik te weten kwam, hoe meer ik een link met ons tegenwoordige rechtssysteem zag. Bij de straffen die een rechter toen en nu uitdeelt speelt emotie mee, een gevoel van genoegdoening voor de samenleving. In 1595 ging het om een doodgebeten kind, straf voor de hond bood een mate van troost voor de ouders en familie."

Het was passen en meten om de vele interessante inzichten, onderzoeken, feiten die ze gaandeweg tegenkwam tot podcast te verwerken. "Zoveel dat ik het alleen maar heb kunnen aanstippen. Ik hoop dat het luisteraars nieuwsgierig maakt en over één, twee punten aan het denken zet." Ze liet zich inspireren door de This American Life-programma’s: "Die intieme, vertellende vorm van radiomaken spreekt mij heel erg aan. Ik zou de verhalen in deze serie niet kunnen maken voor krant of televisie, wel voor audio. "Audio is een medium waarin je nog het meest creatief kunt zijn."

Luister vanaf 12 november wekelijks tussen 10.00 en 12.00 uur naar De Tijdsgeest in OVT op NPO Radio 1.
De podcast is beschikbaar via onder meer iTunes.