Bedsermoen, spijkertjeswee, snuistergeld: 'Een naamloos graf verdienen die woorden niet'

In de aanloop naar het gala spraken wij vandaag al over vergeet- en verdwijnwoorden met taalpublicist, samensteller van Het Verdwijnwoordenboek, redacteur van de Dikke Van Dale en godfather van de Nederlandse woordenschat: Ton den Boon.

Madeleine

“Mensen houden van oude woorden omdat die woorden vaak herinneren aan vroeger, aan een ouder of een grootouder”, vertelde Ton den Boon aan de telefoon. “Zo’n vergeten woord werkt een beetje als het Madeleinekoekje in À la recherche du temps perdu van Proust. Op een bepaald moment ruik je de geur van een Frans koekje en gaat er een wereld van herinneringen open. Zo kan een woord ook werken. Een oud woord dat je associeert met vroeger kan een gelukservaring teweegbrengen. Dat is een van de redenen waarom mensen van oude woorden houden.”

“Het heeft ook te maken met onzekerheid”, vervolgde Den Boon. “Nu leven we ook weer in onzekere tijden. Dan grijp je terug naar vroeger en dan grijp je terug naar wat je associeert met zekerheid en dat is je taal. En door terug te grijpen op oude zekerheidjes van vroeger heb je weer het gevoel dat je een soort veilige band met het verleden hebt en daardoor ook in het heden goed kunt functioneren. Dat is, denk ik, de psychologie erachter. En dan is het natuurlijk ook nog zo dat sommige van die woorden gewoon leuk, mooi, grappig of goed klinken. Dat zijn ook wel belangrijke dingen.”

Bedsermoen

Dat is zeker belangrijk. De charme van woorden die dreigen te verdwijnen of verdwenen zijn is dat ze vaak een popperige, sentimentele klank hebben. Wat we nu een schoonmaker noemen, heette vroeger een daghitje – een dienstmeisje dat alleen overdag werkte. Zakgeld werd vroeger snuistergeld genoemd – centjes om leuke snuisterijen mee te kopen. En de irritatie na het oplopen van een lekke band was vast makkelijker te harden toen het nog spijkertjeswee heette.

Maar niet alle vergeetwoorden zijn vervangen. Sommige woorden hebben nu eenmaal geen plaats of betekenis meer in onze samenleving. “Bijvoorbeeld een woord als bedsermoen”, zei Den Boon. “Een bedsermoen is een preek die een vrouw haar man gaf. In het openbaar durfde de vrouw vroeger niet tegen de man in opstand te komen, maar ’s avonds in bed soms wel. En daar hoort een ander woord bij: pantoffelregiment. Een vrouw die thuis de baas is voerde een pantoffelregiment uit in haar gezin.”

Er is wel een verschil tussen vergeetwoorden en verdwijnwoorden. Het Verdwijnwoordenboek van Ton den Boon staat vol woorden die al verdwenen zijn – woorden waarvan we misschien niet eens weten dat ze verdwenen zijn. “Ik ben de hele dag bezig met woordenboeken en met taal”, zei Den Boon aan de telefoon. “Dat betekent dat ik heel veel oude woorden en definities in oude woordenboeken tegenkom. Die verzamel ik en zo nu en dan maak ik een nieuwe editie van Het Verdwijnwoordenboek.”

Zerkjes

Vergeetwoorden daarentegen, zijn woorden die mensen nog wel kennen, maar waarvan ze niet willen dat ze verdwijnen, en die ze daarom naar De Taalstaat inzenden. Vandaar ook het idee van Nelleke Noordervliet om ze (symbolisch) aan iemands zorg toe te vertrouwen. “Een woord als noodruftig, dat vinden mensen kennelijk een mooi woord en daarom willen ze het graag behouden”, zei Den Boon. “Er zijn ook mensen die het woord billenkoek als vergeetwoord hebben aangemeld. Dat is nog wel bekend, maar dat zijn toch woorden waarvan mensen bang zijn dat ze gaan verdwijnen.”

Als het aan Den Boon lag zouden woorden überhaupt niet verdwijnen. “Van mij mogen woorden blijven. Hoe meer woorden hoe meer vreugde. Hoe groter de variatie aan woorden en uitdrukkingen waarin je je kunt uitdrukken, hoe preciezer mensen ook in staat zijn om hun gevoelens, gedachten en meningen te verwoorden.”

Maar je zult als stoffig, verouderd woord maar Ton den Boon zien komen aanlopen: de Magere Hein van de woordenschat. Jij daar! Het Verdwijnwoordenboek in! De taalkenner ziet zijn werk echter als genadig. De woorden krijgen een welverdiende rustplaats na een lang leven hard werken. “Een naamloos graf verdienen die woorden niet”, zei Den Boon. “Ik vertel er wat over: wanneer ze zijn ontstaan, wanneer ze verdwenen zijn, hoe ze werden gebruikt en waar ze verwant mee waren. In feite zijn het zerkjes die ik opricht.”

Het Vergeetwoordengala vindt morgen plaats in het Calypso Theater in Wijk bij Duurstede en wordt rechtstreeks uitgezonden in De Taalstaat van Frits Spits op NPO Radio 1 tussen 11.00 en 13.00 uur.

Ton den Boon behandelt elke week een verdwijnwoord op zijn weblog Taalbank.