Hermans' werk als raadsel zonder oplossing

"Waarom moeten we Hermans, die deze week zijn honderdste verjaardag zou vieren als hij nog had geleefd, nog lezen? Wat is de betekenis van zijn werk", wil Hertzberger weten. "De teksten zijn nog springlevend en je kunt ze op heel veel verschillende manieren lezen. Iedere tijd vraagt weer om zijn eigen interpretatie", antwoordt Van Dijk.

De bundel Paranoia is in 1953 geschreven door Hermans en bevat een aantal absurdistische verhalen. De meest bekende novelle is wel Het behouden huis. Een verhaal dat ook apart van de bundel is verschenen en veel door middelbare scholieren wordt gelezen, met name omdat het een vrij dun boek is.

Het behouden huis gaat over een soldaat die in een Oost-Europese badplaats een huis betrekt. Hij gaat in het huis in bad en als de eigenaren thuiskomen, vermoordt hij deze. Ook de Duitsers nemen bezit van de woning en de soldaat doet zich dan voor als een van de eigenaren. Zoals ook de andere verhalen in de bundel Paranoia, zitten er veel absurdistische en chaotische elementen in Het behouden huis.

Raadsel zonder oplossing

"Ik denk dat we dit verhaal toch een beetje eenzijdig gelezen hebben en ik denk dat er aspecten aan zitten die met name voor scholieren heel spannend zijn", zegt Van Dijk. Die aspecten moeten juist nu goed belicht worden want daarmee zou je meer scholieren kunnen prikkelen om Hermans te lezen, meent de professor.

Het verhaal zit vol met symboliek en metaforen. "Ik ben daar altijd bang voor", zegt Rosanne, "bang dat ik betekenissen mis. Kun je mij uitleggen hoe ik het verhaal te eenzijdig heb gelezen?"

"Ik heb dat zelf ook bij Hermans", beaamt Van Dijk. "Er zit zoveel in, zoveel symboliek, het zijn zulke woeste verhalen. Ik denk ook de hele tijd: waar zou dit nu weer naar verwijzen, wat bedoelt hij?"

"Het is een soort raadsel waarvan niemand de oplossing heeft", stelt Rosanne. "Precies", beaamt Van Dijk, "en in die zin zijn het eigenlijk ook postmoderne teksten, het is een explosie van chaos eigenlijk. Het is dus ook een puzzel waar niemand ooit het laatste stukje van kan leggen. In die zin doe je niks fout met een eenzijdige lezing."

Concrete verwijzingen naar WOII

Hermans is door de wetenschappelijke voorgangers van Van Dijk altijd gelezen als een soort abstract filosofische schrijver. "Het paradigma was altijd dat je deze verhalen moest lezen als universele verhalen over de werkelijkheid die we niet kunnen begrijpen. Hermans heeft dat zelf ook aangegeven door er een preambule bij te schrijven waarin hij ongeveer schetst hoe hij gelezen wil worden."

"Het nadeel daarvan is eigenlijk dat we over het hoofd zien hoeveel realisme er ook in zit. Hoe hij zijn tijd beschreef, met de trauma’s en zorgen van zijn tijd. Het is echt een na-oorlogse bundel van een jonge schrijver die verwerkt, of verbeeldt, wat er gebeurd is tijdens de oorlog."

De gangbare conclusie over Het behouden huis is dat de historische werkelijkheid principieel onkenbaar is. Dus scholieren horen dat ook van hun leraar, die dat dan weer op hun studie hebben geleerd. Zij horen dat het draait om de gedachte dat we de werkelijkheid niet kunnen begrijpen, dat iedereen een eigen werkelijkheid heeft, dat deze subjectief is. Dat zijn diepe filosofische ontdekkingen van net na de Tweede Wereldoorlog", zegt Van Dijk. Het maakt de interpretatie van het werk van Hermans heel filosofisch.

"Maar daarnaast is het ook een super spannend verhaal over een man die vecht in de Tweede Wereldoorlog en die in het oosten van Europa dus een huis betrekt. Waar het om gaat is dat er naar mijn idee ook verwijzingen in zitten naar de holocaust, naar de vernietiging van joden.
Op die betekenis is nooit nadruk gelegd, terwijl dat jongeren nu wel prikkelt", zegt Van Dijk.

"Als je alleen maar zegt, Hermans verwijst naar de werkelijkheid die onkenbaar is dan lees je over de verwijzingen naar de holocaust heen. Het verhaal gaat op allerlei manieren over het vernietigen van een oude Oost-Europese cultuur, die letterlijk verbrandt. Op het laatst gooit die soldaat zelf een granaat in dat huis. Dat doet mij al snel denken aan de Joodse Oost-Europese cultuur die inderdaad is vernietigd."