De voorganger van Jaap van Zweden mocht nooit meer dirigeren

Het 'inauguratieconcert' van Nederlandse maestro Van Zweden liegt er niet om. Kenners noemen het gewaagd. Het concert bestaat uit het ‘Pianoconcert in G’ van Ravel, Stravinsky’s ‘Sacre du printemps’, en een wereldpremière van componiste Ashley Fure. Tegen NRC zegt Van Zweden: "Ik wilde met een uitroepteken beginnen, niet zomaar weer met Mozart of Beethoven."

Willem Mengelberg was wereldtop

In de jaren twintig van de vorige eeuw had Willem Mengelberg de primeur als eerste dirigent van het New York Philharmonic. Hij wilde zijn horizon verbreden en liet het verwoeste Europa van net na de Eerste Wereldoorlog achter om carrière te maken in de Big Apple. Dat lukte de, dan al, beroemde Nederlandse dirigent. Hij werd tien jaar chef-dirigent bij het Philharmonic Society of New York (nu de New York Philharmonic).

In het begin moest het Amerikaanse publiek nog heel erg aan hem wennen, vertelt Frits Zwart, biograaf van Willem Mengelberg. Voorzal zijn liefde voor het moderne werk van Gustav Mahler werd niet overgenomen. Dat moest hij dan maar in Nederland doen, vonden ze in de States. Al vrij snel maakte Mengelberg echter furore met werken van andere componisten en werd hij een graag geziene gast op society-bijeenkomsten in New York. "Zijn naam reikte tot grote hoogten", vertelt Frits Zwart. "Hij was echt wereldtop!"

Gedesillusioneerd en miskend

Maar Mengelberg had gerekend buiten zijn collega, de dirigent Arturo Toscanini. De leiding van het New York Philharmonic had Toscanini toegezegd dat hij met het orkest in Europa mocht optreden. De Nederlander had het nakijken. Dat was tegen het zere been van Mengelberg. Hij zei daarbij ook nog nare dingen over zijn concurrent Toscanini. Het contract van Mengelberg werd door de leiding van Philharmonic niet meer verlengd. Gedesillusioneerd en toch enigszins miskend keerde hij begin jaren dertig terug naar Nederland.

Daar aangekomen maakte hij snel vijanden met zijn pro-Duitse houding. Toch zet hij zich ook in voor de Joden in zijn orkest en hij weet als invloedrijke figuur veel Joden te helpen. Ondanks dat wordt het hem kwalijk genomen dat hij Europa rondreist en zich laat fêteren als groot dirigent, alsof er geen sprake is van een oorlog. Na 1945 wordt het hem verboden om nog te dirigeren. Toch is zijn erfenis belangrijk. Op een site die gewijd is aan de grote Nederlandse dirigent staat: "Het levensverhaal van deze succesvolle dirigent is voor een deel ook de geschiedenis van het Concertgebouworkest. Willem Mengelberg bracht het orkest op wereldniveau, een positie die het orkest heeft weten te behouden."

Radio EenVandaag

Dit artikel is een bijdrage van Radio EenVandaag, elke werkdag tussen 14 en 16 uur op NPO Radio 1. Meer over de uitzending is te vinden op EenVandaag.nl, Facebook of op Twitter.