Rechtszaak over fraudebestrijding overheid: 'Burgers bij voorbaat verdacht'

Volgens voorstanders kan het systeem, SyRI (Systeem Risico-indicatie), met slimme algoritmes fraude opsporen door data aan elkaar te koppelen en te analyseren. Maar tegenstanders stellen dat het systeem grote groepen burgers, in de praktijk vooral inwoners van kwetsbare wijken, al bij voorbaat als mogelijke fraudeurs aanwijst.

"SyRI maakt burgers zonder aanleiding verdacht", zegt Ronald Huissen van het Platform Bescherming Burgerrechten, een van de partijen achter de rechtszaak. "Het is een bedreiging voor de rechtsstaat."

Dat vinden ook onder meer de FNV en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten, maar ook auteur Tommy Wieringa en publicist Maxim Februari, die zich bij de rechtszaak aansloten. De zaak dient vandaag in Den Haag.

Van tafel

De critici stellen dat er veel minder vergaande manieren zijn om fraude op te sporen, waarbij de privacy veel minder wordt geschaad. "We eisen dat het systeem van tafel gaat", zegt Huissen over het in 2014 ingevoerde SyRI.

SyRI is een initiatief van het ministerie van Sociale Zaken. Tot nu toe hebben vier gemeenten het systeem gebruikt. Ze kunnen het inzetten om bijvoorbeeld illegale bewoning of fraude met bijstandsuitkeringen op te sporen.

De gemeenten kiezen een wijk uit waar mogelijk fraude plaatsvindt, en door te kijken naar kenmerken van bekende fraudeurs moeten nieuwe daders worden ontdekt. Die kunnen dan een extra controle verwachten.

Geheim

Daarvoor worden zaken als inkomen, woonsituatie, informatie over de zorgverzekering en het gebruik van toeslagen van inwoners onder de loep genomen. Ook gegevens over bijvoorbeeld inburgering, schulden en zelfs het onderwijs kunnen worden meegewogen.

De exacte werking van het systeem is geheim, bleek toen de initiatiefnemers van de rechtszaak informatie boven tafel probeerden te krijgen.

De initiatiefnemers van de rechtszaak staan niet alleen in hun kritiek. De VN-rapporteur voor de mensenrechten is zeer kritisch over het systeem, meldde Nieuwsuur vorige week. Volgens de rapporteur dreigt met systemen als SyRI een "technologische surveillancestaat".

Ook de Raad van State was kritisch toen de wet achter SyRI ter tafel kwam. Er zat nauwelijks een beperking op de informatie die in SyRI terecht kan komen, schreef de raad, die het kabinet adviseert over nieuwe wetsvoorstellen.

Hillesluis

In Rotterdam werd SyRI tot deze zomer gebruikt om fraude in de wijken Bloemhof en Hillesluis op te sporen. De gemeente stopte er echter mee vanwege onduidelijkheid over de juridische houdbaarheid.

PvdA-raadslid Duygu Yildirim was een van de Rotterdamse politici die zich tegen het programma keerden. "Mensen uit een wijk als Hillesluis snappen niet waarom juist zij worden onderzocht", zegt Yildirim, die zelf vijftien jaar lang net buiten Hillesluis woonde.

Volgens Yildirim veroorzaakte SyRI veel ophef in de wijk. "Ik ben niet tegen opsporen van fraude met algoritmes, maar dan moet het niet in strijd zijn met privacyregels en met draagvlak onder burgers", zegt ze.

Onder de pet

Een ander probleem met SyRI: er zijn geen aanwijzingen dat het systeem daadwerkelijk fraude heeft opgespoord, meldde De Volkskrant eerder dit jaar. Behalve in Rotterdam werd het systeem in Eindhoven, Capelle aan den IJssel en Haarlem gebruikt, maar in alle gevallen gooiden problemen bij de uitvoering of techniek roet in het eten.

Volgens de initiatiefnemers van de rechtszaak weet het ministerie al langer van de problemen met SyRI, maar wilde het die eerder onder de pet houden. "Toen wij twee jaar geleden evaluaties over het systeem opvroegen, kregen we die niet", zegt Huissen. "Toen De Volkskrant met een omweg hetzelfde deed, werden ze plotseling toch gepubliceerd."

Het ministerie van Sociale Zaken ontkent dat het bewust informatie heeft achtergehouden, maar wil niet inhoudelijk reageren.