Bodegraven: hoe kon een complottheorie zo uit de hand lopen?

In 2020 schrok het dorp wakker toen er bloemen werden gelegd op kindergraven op de begraafplaats in Bodegraven. Mensen betuigden hun steun omdat deze kinderen de meest gruwelijke dingen zouden zijn aangedaan. Op deze manier werd het grote publiek geconfronteerd met het complot, maar het circuleerde al even onder de oppervlakte: "In 2019 hervindt een voormalig inwoner van Bodegraven herinneringen aan seksueel misbruik. Hij zou zelf misbruikt zijn en er zouden kinderen vermoord zijn. Naderhand zouden vrienden van hem het leven hebben gelaten, mede om ze het zwijgen toe te brengen", legt Smeets uit.

De man is overtuigd van zijn situatie en wil mensen waarschuwen. Maar het verhaal werd aanvankelijk niet serieus genomen door zijn vrienden en familie, omdat de man bekend stond om zijn sterke verhalen. "Totdat hij zijn verhaal aan Micha Kat vertelt, een hele befaamde complotdenker", vertelt Smeets. En op dat moment gaat het hard. Het verhaal verspreidt zich als een olievlek op het internet. Verschillende complotdenkers, met elk een eigen achterban, delen het verhaal.

Waarom deze complottheorie zich verspreidde

Ontzettend veel mensen gaan aan op het verhaal. Uiteindelijk zijn er tientallen complotdenkers die de begraafplaats ook bezoeken. Waarom sloeg dit complot aan bij zoveel mensen? Het onderzoeksprogramma Politie en Wetenschap heeft het onderzocht en er vandaag een rapport over gepubliceerd. Volgens Marnix Eysink Smeets is er één ding wat het complot in ieder geval heeft gevoed: corona.

"Complottheorieën tieren welig op onzekerheid", vertelt Smeets. Zo'n collectief onzekere tijd als pandemie hadden we nooit eerder meegemaakt. Het zorgde ervoor dat mensen gevoeliger werden voor andere verhalen. Daarnaast was er tijdens de pandemie een verminderd vertrouwen in de overheid, de media en de wetenschap. Alles en iedereen werd in twijfel getrokken en dat gaf ruimte aan een dergelijke complottheorie.

In tijden van onzekerheid zoeken mensen naar verklaringen voor wat er om hen heen gebeurt, en dat is precies wat een complottheorie biedt. "Het geeft een verklaring", zegt Smeets. "En daarnaast geeft het een gemeenschapsgevoel." Mensen vinden steun bij gelijkgestemden en krijgen een gevoel van eenheid, wat hen verder losmaakt van de werkelijkheid,

De gevolgen voor Bodegraven

Het complot had een enorme impact op het dorp. In de eerste plaats voor de nabestaanden van de kinderen die begraven liggen op de begraafplaats. Ineens werd de doodsoorzaak van de kinderen in twijfel getrokken. Bovendien werden er daders aangewezen: "Mensen uit de lokale gemeenschap werden beticht onderdeel van die misbruikende elite te zijn. Zij werden aan alle kanten bedreigd en belaagd", zegt Smeets.

Op den duur liepen de spanningen zo hoog op dat er werd ingegrepen. Meerdere mensen zijn uiteindelijk verantwoordelijk gehouden in een civiele zaak. Dit was een primeur, omdat nog nooit eerder een complottheorie zulke vergaande gevolgen had gehad dat er juridische stappen werden ondernomen. En terecht, volgens Smeets: "Dit moeten we serieuzer nemen. Dit gaat niet over schelden, dit gaat over psychische terreur." Met de kennis van nu had er al veel eerder ingegrepen moeten worden.

De toekomst vol onzekerheid

Smeets is bezorgd over de toekomstige verspreiding van complottheorieën, vooral gezien de geopolitieke ontwikkelingen die mogelijk een nieuwe periode van onzekerheid inluiden. Daarnaast krijgen dergelijke theorieën online ook steeds meer de ruimte door Amerika die zich niet of nauwelijks meer inzet tegen de verspreiding van desinformatie. "We moeten echt wakker worden over wat er op die digitale platforms gebeurt", zegt Smeets. En daarnaast moeten we dergelijke bewegingen in de gaten houden. Maar wel "op een manier die past bij onze democratische rechtsorde".