'Ik kreeg geen grip op Mohammed B.'

Mohammed B. weigerde in eerste instantie mee te werken met de rechtbank. Hij ging 'met zijn rug naar de rechtsorde zitten' en gaf daardoor de rechters nauwelijks ruimte om hem te doorgronden. Elsevier-journalist Gerlof Leistra beschreef het optreden van Martien Diemer in een artikel als volgt:

"Anders dan rechtbankpresident Udo Bentinck, die koos voor een fluwelen aanpak van de verdachte, probeerde 'oudste rechter' Martien Diemer de verdachte met scherpe analyses uit zijn tent te lokken. 'Uw opstelling lijkt principieel, maar als je doorredeneert is deze opportunistisch.' Bouyeri had bijstand genoten, was voor zijn wond in het ziekenhuis verzorgd, had een sociale huurwoning. 'Daarmee bent u toch ondergedompeld in de wereldlijke rechtsorde?' Bouyeri zweeg."

De moord op Van Gogh maakte dusdanig veel los dat Martien Diemer en zijn collega's politiebegeleiding kregen. Dat was wennen voor rechter, net als de mediastorm die het proces losmaakte: 'Iedereen had er een mening over en keek over je schouder mee.'

Vanaf minuut 1 had Diemer moeite om B. te doorgronden: 'De basis van het recht is de vraag of iemand in vrijheid zijn wil kan bepalen. Als dat niet zo is, dan kan je geen straf opleggen. Omdat B. niet goed meewerkte moesten wij zijn alibi - het beroep op zijn godsdienst om zijn moorddadigheid te verhullen - als fictie zien.'

De oud-rechter baalt daar ergens nog steeds van, zegt hij: 'Je wil in contact komen met de persoon tegenover je en dan een beslissing nemen. Ik kon geen grip krijgen op Mohammed B.'

Levenslang

Uiteindelijk werd er door het Openbaar Ministerie levenslang geëist tegen de man die Theo van Gogh in koelen bloede op straat om het leven had gebracht.

Een moeilijk dilemma voor de rechters: geven we hem levenslang - wat conform de wet op dat moment ook écht levenslang zou betekenen - of opteren we voor de maximale gevangenisstraf. In een interview in 2008 met het Parool gaf de andere rechter in de zaak, Udo Bentinck, aan dat de vraag of B. ooit zou veranderen voor hen van doorslaggevend belang was.

"Daar hebben we hem ook naar gevraagd, maar toen zei hij dat hij elke dag tot Allah bad dat hij op dit spoor zou blijven. Hij gaf ons geen enkele ruimte ervan af te wijken. Hij zei: ik zou het morgen weer doen."

De uitspraak van de rechtbank werd uiteindelijk dan ook levenslang. Zowel het OM als Mohammed B. kon daar mee leven. 'Strafproces eindigt in wezenloze harmonie' kopte NRC Handelsblad daarom.

De strafmaat in de zaak tegen Mohammed B., levenslang, stond de laatste maanden regelmatig ter discussie. Voormalig VVD-voorman Frits Bolkestein schreef er eerder dit jaar een opiniestuk over en staatssecretaris Klaas Dijkhoff wil er ook anders naar kijken. Martien Diemer staat daar niet negatief tegenover: 'Levenslang is een momentopname. Wij vonden het destijds bij B. op zijn plaats, maar de generatie na ons kan er anders naar kijken. Die generatie moet er op een gegeven moment dan ook opnieuw naar kijken.'

Rechters en media

Er is veel veranderd maar in essentie is het vak hetzelfde gebleven, zegt Diemer. 'Dat ik hier zit is een grote verandering en dat we met Kijken In De Ziel meegedaan hebben is ook bijzonder. De rechter spreekt immers traditioneel via zijn vonnis. Hoe meer hij zich profileert, hoe groter de kans is dat mensen sympathie of antipathie krijgen voor hem.'

Die vorm van mediastilte hoeft volgens de rechter in ruste niet zo te blijven: hij zou het juist toejuichen als er vaker (oud-)rechters uitleggen wat de drijfveer achter een vonnis is, zoals rechter Marcel van Oosten eerder dit jaar in NRC Handelsblad.

En wat gaat Martien Diemer zelf doen? 'Ik ga eerst een aantal maanden bezinnen op de vraag waar ik eigenlijk geen tijd voor heb gehad.'