Dit is waarom de moordenaar van Pim Fortuyn nu veel zwaarder bestraft zou worden

"We kijken tegenwoordig veel meer naar de vergelding", zegt hoogleraar sanctierecht Hennie Sackers van de Radboud Universiteit Nijmegen. "Als samenleving hebben we meer empathie voor slachtoffers en nabestaanden."

Daarnaast is het strafrechtklimaat harder geworden. En niet onterecht, zegt oud-rechter Frits Lauwaars, die in zijn loopbaan heel wat moordenaars veroordeelde. "Dat komt door een aantal terreurzaken, hardere criminelen en veel liquidaties die worden uitgevoerd door huurmoordenaars."

'Het was een pittige straf'

De Amsterdamse oud-rechter Lauwaars noemt de celstraf voor die tijd logisch. "Omdat het maximum voor een tijdelijke straf 20 jaar was", zegt Lauwaars. Volkert van der Graaf had bovendien geen strafblad, hij was een 'first offender'. "Zonder strafblad kreeg je voor je eerste moord tussen de 10 en 16 jaar."

Er is gestraft naar de maatstaven van de tijd. "En daar is de rechtbank overheen gegaan en behoorlijk", vindt Lauwaars. Ook hoogleraar Hennie Sackers stelt dat.

"Hier ging het om een enkelvoudige moord, gepleegd door iemand die nog niet eerder problemen met justitie had gehad", legt hij uit. "18 jaar was een pittige straf voor iemand die een moord had begaan. Het was een politieke moord, maar 18 jaar - zegt het Hof - is dan de juiste straf."

De strafzaak

Volkert van der Graaf werd in 2003 veroordeeld tot een gevangenisstraf van 18 jaar. Het OM eiste een levenslange celstraf, maar daar gingen zowel de rechtbank als het gerechtshof niet in mee. Tijdens het strafproces bekende Van der Graaf dat hij Pim Fortuyn doodschoot, omdat hij de politicus een gevaar vond voor de samenleving. "Ik zag voor mijzelf geen andere mogelijkheid dan wat ik heb gedaan."

In het voorjaar van 2014 had Van der Graaf tweederde van zijn straf erop zitten en kwam hij in aanmerking voor de voorwaardelijke invrijheidstelling. Hij mocht zijn cel uit, maar moest zich houden aan een contact- en locatieverbod, een meldplicht bij reclassering, moest begeleid worden door een psycholoog en mocht niet met de media spreken. Hij wist verschillende voorwaarden weg te procederen.

Moordenaar Theo van Gogh wel levenslang

De 18 jaar die Volkert van der Graaf opgelegd kreeg, zorgde voor veel onbegrip en woede in de samenleving. De strafrechter kan het in beginsel nooit goed doen, zegt Sackers. "Er is altijd wel iemand die het er niet mee eens is. Het Openbaar Ministerie, de verdachte, het slachtoffer of nabestaanden."

Enkele jaren na de moord op Fortuyn werd cineast en opiniemaker Theo van Gogh vermoord. Zijn moordenaar, Mohammed Bouyeri, kreeg wel levenslang. "Die had een zware poging tot moord erbij op twee agenten", motiveert rechter Lauwaars de levenslange straf.

"Daarbij was het terroristisch oogmerk toen in de wet erbij gekomen. En er is recidivegevaar: Bouyeri zei dat hij het zo weer doen: hoe zwaar wil je het hebben? Dan kun je niet anders dan levenslang opleggen."

Eisen van het volk

De laatste jaren is regelmatig een hogere celstraf dan 18 jaar opgelegd voor een enkelvoudige moord. Zo kreeg Mark de J., veroordeeld voor de moord op zakenman Koen Everink, 20 jaar cel. Jessica B., weduwe van Tjeerd van Seggeren, kreeg dezelfde celstraf voor de moord op haar echtgenoot.

De rechters houden daarin ook rekening met de eisen van het volk. "Je kunt niet koel vanuit ivoren zeggen: ik heb met jullie niets te maken", verklaart oud-rechter Lauwaars de hogere straffen. Daarnaast is de criminaliteit verhard. "Dan zul je ook hardere sancties moeten hebben."

'Er is nog veel woede'

"Als hij was blijven leven, hadden we de meest bijzondere premier ooit gehad", zegt Leefbaar Rotterdam-politicus Joost Eerdmans. Hij zat van 2002 tot 2006 voor de Lijst Pim Fortuyn (LPF) in de Tweede Kamer. "Miljoenen mensen wilden op hem stemmen. De LPF moest de grootste partij worden en dat is vernietigd door Volkert van der Graaf. Die heeft gewoon besloten: dat gebeurt niet."

Hij noemt het vonnis tegen Van der Graaf in 2003 zeer teleurstellend. "Voor deze moord, die zoveel kapot heeft gemaakt. Nog steeds wordt die woede gevoeld. Het verkiezingsproces in 2002 is onherstelbaar beschadigd", vindt Eerdmans. "De maatschappelijke wanorde die daarmee werd veroorzaakt. Daar zit de rechtvaardiging om deze man levenslang te geven."

Slecht signaal

Bovendien vindt Eerdmans de tijdelijke straf van 18 jaar "levensgevaarlijk". "Vooral voor politici als Geert Wilders, die later actief werd en nu ook Thierry Baudet. Een levensgevaarlijk vonnis om iemand die zulke waanideeën heeft weer los te laten. Een slecht signaal ook naar mogelijk toekomstige moordenaars. Als je dat allemaal bij elkaar optelt, vind ik 18 jaar straf en netto 12 jaar, veel te kort."

Oud-rechter Lauwaars is het daar niet mee eens: "Een zeer hoge straf opleggen, alleen om in de toekomst een andere politieke moord te voorkomen? Dan is wraak het hoofdmotief. Dan denk je niet aan de verdachte zelf. Wij kijken als rechters juist ook naar de persoon, de omstandigheden en de zwaarte van het misdrijf. Want met alleen maar wraakgevoelens kom je geen steek verder. Daarom hebben wij ook professionele rechters in dit land."

Hogere straffen

Anno 2020 is de 18 jaar die Volkert kreeg opgelegd ingeruild voor een hogere straf in vergelijkbare zaken. Zoals de schutter die de broer van kroongetuige Nabil B. vermoordde. Hij kreeg van het Hof zelfs 28 jaar cel opgelegd.

In die straf ziet hoogleraar Sackers een parallel met de moord op Fortuyn. "De moord op de broer van een kroongetuige raakt de rechtstaat, net als de moord op politicus Fortuyn. Dan zie je heel duidelijk dat de 18 jaar uit 2003 inmiddels is ingewisseld voor de 28 jaar uit 2020."

Over die 28 jaar zegt Lauwaars dat dit juist wel andere criminelen afschrikt. Hij veroordeelde in het liquidatieproces Passage meerdere huurmoordenaars. "Dat is wel een recidiverisico, als je die huurmoordenaars namelijk niet pakt, dan blijven ze het doen. Dus als je die 28 jaar geeft, dan houd je de maatschappij een stuk veiliger."

Radio EenVandaag

Dit artikel is een bijdrage van Radio EenVandaag, elke werkdag tussen 16 en 17 uur op NPO Radio 1. Meer over de uitzending is te vinden op EenVandaag.nl, Facebook of op Twitter.