Homo naledi zet idee menselijke evolutie op z’n kop

In 2013 ontdekten twee amateurspeleologen in de Zuid-Afrikaanse Rising Star-grotten de botten van een nieuwe mensachtige. Twee jaar later volgde de publicatie van de vondst. Het ging om vijftien individuen van een nieuwe soort die de naam Homo naledi kreeg. In deze publicatie ontbrak een belangrijk detail: de ouderdom van de botten. Hoewel journalist Pancras Dijk van National Geographic na de bekendmaking op NPO Radio 1 sprak van een "nieuwe voorouder van Homo sapiens", was er zonder datering nog niets te zeggen over de plaats van de soort op de evolutionaire stamboom.

Mens- en aapachtig

In de afgelopen jaren is geregeld gespeculeerd over de ouderdom van het materiaal. "De botten zijn nauwelijks gefossiliseerd," vertelt de Leidse archeoloog Gerrit Dusseldorp die in 2015 bij de presentatie van vondst in Zuid-Afrika was. "Ze zien eruit alsof ze van een middeleeuws kerkhof komen. Toch schatte hoofdonderzoeker Lee Berger ze op een leeftijd van 2,8 miljoen jaar. Anderen zeiden dat het wel eens jonger zou kunnen zijn, maar toch minstens een miljoen jaar."

Op zich is de verwachting dat het om heel oude botten gaat niet vreemd. Homo naledi lijkt anatomisch veel op Homo rudolfensis en Homo habilis, soorten die zo’n twee miljoen jaar geleden leefden. Net als deze familiegenoten heeft de naledi-mens een mix van aapachtige trekken en menselijke eigenschappen. Zo heeft hij menselijke onderbenen en aapachtige armen. Wel was de naledi-mens relatief klein (ongeveer 1,5 meter) en had hij een klein hoofd met een schedelinhoud van iets meer dan een halve liter. Mensen en Neanderthalers hebben drie keer zoveel ruimte in hun hoofd (zie afbeelding hieronder).

Menselijke evolutie

De ouderdom van het materiaal maakte Berger eind vorige maand al bekend in een interview met National Geographic. Nu volgt ook de officiële bevestiging daarvan met de publicatie in vakblad eLife. Na een ingewikkeld proces waar zes verschillende dateringsmethoden aan te pas kwamen, blijken de botten tussen de 236.000 en 335.000 jaar oud. In hetzelfde tijdstip publiceren Berger en collega's ook over de vondst van drie nieuwe skeletten van naledi-mensen die iets verderop in de grot in een andere kamer lagen: twee volwassenen en een kind. Bij de botten zit ook een bijzonder intacte schedel van een volwassen man.

Voor Dusseldorp is de datering het grootste nieuws. "Dit verandert ons idee over de evolutie van de mens," zegt hij. "Ergens in ons achterhoofd hebben we altijd de gedachte dat het hersenvolume steeds maar toenam. Nu blijkt dat tot 300.000 jaar gelden nog mensen leefden die in bomen klommen en kleine hersenen hadden. Dit zet ons idee van wat er ecologisch mogelijk was op de schop. Blijkbaar was een groot brein niet per se nodig om te overleven in de omstandigheden van die tijd. Ook moeten we wennen aan het idee dat er tot heel recent een diversiteit aan mensensoorten heeft bestaan. In dat licht is eigenlijk heel vreemd dat er nu nog maar één is."

De kans is groot dat Homo sapiens en Homo naledi elkaar zijn tegengekomen in de Afrikaanse savanne. En heel misschien hebben de twee soorten zelfs seks gehad. "We weten dat mensen in Afrika 1,5 procent van het dna van archaïsche mensen hadden," vertelt Dusselsdorp. "We hebben nog geen dna van Homo naledi en dat houdt de mogelijkheid open dat die 1,5 procent bij hem vandaan komt."

Vuur

De datering van de Homo naledi heeft ook gevolgen voor het onderzoek naar het ontstaan van modern menselijk gedrag, het specialisme van Dusseldorp. In de tijd dat onze Afrikaanse voorouders ingewikkeld gedrag gingen vertonen en complexe werktuigen gingen maken, liep er ook een primitievere mens rond. Dusseldorp: "Misschien hebben archeologen wel te makkelijk gedacht dat alles wat we vonden van mensen afkomstig was. Je kunt nu niet alles meer aan mensen toeschrijven."

Dusseldorp acht de naledi-mens niet in staat tot het maken van ingewikkelde werktuigen als vuistbijlen. Maar de plek waar de skeletten gevonden zijn, zijn volgens hem wel een aanwijzing voor complex gedrag. Om bij de vindplaats te komen, moesten de onderzoekers zich door een complex stelsel van nauwe gangen wurmen. Hoe Homo naledi dat voor elkaar heeft gekregen is een raadsel. "Je komt er niet zonder verlichting," zegt Dusseldorp. "Vermoedelijk hebben ze vuur gebruikt."

Begraving

Dat er zo diep in de grot zoveel botten liggen, wijst volgens Berger en collega’s op begraving. De kans dat achttien individuen verdwalen en toevallig in de twee kamers sterven, is namelijk bijzonder klein. Maar begraving door een primitieveling als Homo naledi, gaat voor veel andere wetenschappers vooralsnog te ver. Eerdere suggesties daartoe leidden tot scepsis. Er zou ongetwijfeld een kortere route naar de kamers bestaan, was de gedachte. Nader onderzoek naar de grot door Berger en collega’s heeft echter nog geen eenvoudiger route opgeleverd.

Voorlopig zal Homo naledi archeologen nog wel even zoet houden. Berger voorziet nog decennia van wetenschappelijk onderzoek in de Rising Starg-rotten. Ook het inpassen van de vondst in de bestaande ideeën zal de nodige tijd in beslag nemen. Dat gaat vast lukken, want "archeologen zijn goed in post hoc redeneren," aldus Dusseldorp.