De rol van ambtenaren: 'Loyaliteit aan samenleving en wet staat voorop'

Erik-Jan van Dorp van de Universiteit van Utrecht promoveerde op het vakmanschap van ambtenaren. Hij onderzocht hoe de overheid werkt en of topambtenaren echt de touwtjes in handen hebben. Ook onderzocht hij internationaal of Nederland op andere landen lijkt. "Het heeft me verbaasd, hoe goed ik toegang kreeg tot de bovenste laag van ons land", zegt Van Dorp. Naast interviews, liep hij verschillende dagen, of zelfs weken mee met ministeries.

"We maakte afspraken over vertrouwelijkheid en wat wel en niet gedeeld mocht worden, maar dat heeft tot geen problemen geleid. De bovenkant van onze overheid was opener dan je zou verwachten."

'Witebroodsuurtje'

Het nieuwe kabinet komt met veel nieuwe en onervaren ministers en staatssecretarissen. "Het zijn geen wittebroodsweken, ze gaan gelijk aan de slag", zegt Van Dorp. "Het lijkt eerde een witterbroodsuurtje." Erik Gerritsen heeft dit in de praktijk veelal gezien. "De rode loper gaat uit, er is een gesprek met voormalig bewindsliederen, kennismaken, handtekening en daarna gaat het los."

Alles op tafel

Veel bewindsliederen werden ondervraagd naar hun uitingen in het verleden. Volgens Van Dorp is het belangrijk dat dit gelijk ter tafel komt, omdat er vanaf het eerste moment gewerkt wordt aan een soepele en productieve samenwerking. "Daarvoor is het gunnen van ruimte binnen de rollen nodig, maar ook het uitspreken van loyaliteit en respect naar elkaar", zegt de onderzoeker. "Het is belangrijk dat je elkaar de nieren proeft." Hierin kunnen, volgens Van Dorp, bewindsliederen aan ambtenaren laten zien waar hun prioriteiten liggen. "Je wilt een interpersoonlijke samenwerking en weten wat de personen willen."

Verhoudingen

De doorloop van ambtenaren is tegenwoordig ongeveer net zo vlug als een kabinet en ligt daarmee op een gemiddelde van vier jaar, dat ambtenaren hun plaats betreden. Er zijn een boel nieuwe bewindspersonen, het is volgens Van Dorp daarom fijn dat er al wat ervarenere ambtenaren zitten. Hierdoor zijn de verhoudingen onderling belangrijk.

'Sign of the times'

Zeger van der Wal, hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit Leiden, verwacht meer uitingen en protestacties onder ambtenaren. "We zien het meer en het is niet zomaar weg", zegt Van Dorp. Of het wordt geaccepteerd binnen het ambtelijk apparaat is volgens hem een groot gesprek. "Hiermee zet je verhoudingen op scherp, vooral als het werk raakt waar je verantwoordelijk voor bent." Gerritsen benadrukt dat ambtenaren hun mening mogen uiten, zolang het niet direct hun werk beïnvloedt. "Loyaliteit aan de samenleving en wet blijft belangrijk", vult Van Dorp aan.

"Secretarissen-generaal spelen een belangrijke rol als buffer bij spanningen", zegt Gerritsen. "Ze zorgen ervoor dat iedereen professioneel blijft werken en vooruitkijkt naar wat de toekomst brengt."