Als eten alleen om genot gaat, blijf je altijd met een leeg gevoel achter

In filosofische en religieuze tradities wordt maar zelden vermeld dat als je wilt weten hoe je moet leven, je moet nadenken over hoe je eet. Wat de westerse filosofie te melden heeft over voedsel en eten past op de achterkant van een pak ontbijtgranen. Zo weinig is het. Zelfs Aristoteles, een filosoof die ik enorm bewonder, zei dat je niet te veel over eten na moet denken. Voedsel gaat over smaak, reukzin en tast, zintuigen die dieren ook hebben. Richt je liever op je verstand en de verbeelding, dingen die uniek voor de mens zijn. Dat is wat je moet doen. Dat is wat de meest invloedrijke filosofen uitdragen. Zij staan boven triviale zaken zoals patat, kroketten, pannenkoeken en al die andere lekkere dingen.Een beroemde uitspraak van filosoof Ludwig Wittgenstein bijvoorbeeld is dat het hem niet uitmaakte wat hij at, zolang het iedere dag maar hetzelfde was. Dat is de houding van een monnik. Je moet eten, dan heb je het maar gehad en dan richt je je op belangrijkere zaken. Ik ben het daar niet mee eens en hoop je te overtuigen van mijn gelijk.

Franciscus van Assisi at as

Door na te denken over hoe je eet, leer je interessante en diepgaande dingen over de menselijke natuur. Ik noem één voorbeeld: onze houding ten opzichte van genot, de juiste plek voor genot en het juiste soort genot in het goede leven. Mensen denken bij eten vooral aan het genot dat het hun schenkt. Dat is precies waarom er in veel religieuze tradities op wordt neergekeken. Je mag niet genieten van wereldse zaken, want we zijn spirituele wezens. Doe dat maar in de hemel. De heilige Franciscus van Assisi was iemand die daar heel ver in ging. Hij at zelden gekookt voedsel, dat vond hij overdreven. En als hij dat wel deed, voegde hij er koud water of as aan toe, om er voor te zorgen dat het niet te lekker smaakte.

Als je nadenkt over genot, en dan vooral het genot dat eten je kan schenken, zijn er goede redenen om te denken dat het verkeerd is om in je leven alleen maar genot te willen najagen. Dat is iets wat we misschien wel kunnen leren van religieuze tradities. Waarom is dat? Veel mensen die niet religieus zijn en niet in het hiernamaals geloven, zeggen: "Je hebt maar één leven en daar moet je van genieten. Geniet van het leven, leef in het moment." Wat is daar mis mee? Ten eerste, als je die mentaliteit hebt en altijd hier en nu moet genieten, veroorzaakt dat een bepaalde bezorgdheid. Grijp je kansen voor het te laat is. Dus als je iets lekkers wilt eten, moet je dat meteen doen, want morgen ben je er misschien niet meer.

Leeg gevoel

Als er iets lekkers op het menu staat maar je zit al vol, wat doe je dan? Straks loop je dat genot mis. Je wordt bezorgd als het om genot gaat. Je bent altijd op zoek naar het volgende genotsmoment. Dat veroorzaakt onrust en is nadelig voor je innerlijke rust en tevredenheid. En je bent niet alleen maar op zoek naar het volgende geluksmoment. Je klampt je overal aan vast en vindt het moeilijk om dingen los te laten. Je weet dat overal een eind aan komt. Je wilt het zo lang mogelijk rekken en voelt je triest als het voorbij is.

Ten derde: als je je hele leven het genot najaagt, blijf je constant met een leeg gevoel zitten. Het genot is fijn, maar als het voorbij is, ben je weer terug bij het begin en moet je weer op zoek naar het volgende geluksmoment. Dat is het probleem met 'leef voor vandaag, morgen ben je misschien dood'. Want meestal ben je er morgen nog. Dus je leeft voor de dag van vandaag, maar morgen is vandaag geworden. Het was leuk, maar nu ben je blut, je hebt hoofdpijn, buikpijn en gaatjes in je tanden, omdat je in het hier en nu leeft en niet aan de toekomst denkt.

Het kan dus onbevredigend zijn om elk genotsmoment aan te grijpen. Maar er is nog een manier om over genot na te denken. Je kunt genot ook op een bevredigender en menselijker manier zien. Het begint met het idee dat je volledig moet accepteren wat voor soort wezen je bent. Om als mens een goed leven te leiden, moet je goed begrijpen wat een mens is. Als je alleen genot najaagt, onderscheid je je namelijk niet van andere dieren. We kunnen alleen genoegens ervaren met onze zintuigen. Dat moeten we ten volle benutten. Maar als je dat afwijst en het leven wil leiden van een engel die behept is met een lichaam dat zijn ratio in de weg staat, dan is dat ook niet oprecht.

Geest en lichaam

Laten we om te beginnen accepteren wat voor soort wezens we zijn. We hebben een geest en een lichaam. We zijn geen optelsom van die twee. Geest en lichaam zijn twee aspecten van één geheel. We zijn wezens die sterfelijk zijn, want we hebben niet het eeuwige leven, en we zijn wezens die op een bepaald moment leven. Hoe benader je genot zo, dat je alles uit het leven kunt halen zonder in die vallen te lopen die ik eerder noemde? Ik denk dat er drie sleutelwoorden zijn die allemaal met een 'A' beginnen. De eerste is aandacht. De sleutel tot puur menselijk genot is om aandacht te besteden aan datgene wat genot verschaft. Schenk ook aandacht aan dingen die je niet opvallen. Eten is heel interessant, want meestal hebben we niet eens door wat we eten. We eten achter ons bureau of als we tv kijken.

Psychologen hebben aangetoond dat als mensen geen aandacht besteden aan wat ze eten, ze blijven eten tot het op is. En als je bijvoorbeeld een soepkom stiekem van onderen blijft bijvullen, blijven mensen eten. Soms wel vier, vijf keer zo veel als anders. Als je aandacht besteedt aan wat je doet, gaan dingen opvallen, omdat je het rustiger aan doet. Het is niet het gretige graaien, maar: 'Hé, dit is lekker'. Het is het verschil tussen iemand die wijn proeft en de smaak opmerkt en iemand die het naar binnen giet. Je geniet er meer van als je er meer aandacht aan besteedt. Het volgende punt is appreciatie. Je geniet, wetende dat alles vergankelijk is. Dat maakt het zo fijn om te genieten van wat we hebben. Tot slot is acceptatie belangrijk. Je moet accepteren dat dingen voorbij gaan. Dus je hebt aandacht, appreciatie en acceptatie. Daardoor kun je van fijne dingen genieten en je menselijkheid accepteren, zonder in paniek te raken en je overal aan vast te willen klampen. Je laat dingen los.

Je kunt dit toepassen op allerlei soorten genot. Maar het fijne van eten is dat het iets is dat we regelmatig moeten doen. Als je hiermee oefent, dan onderwijs je jezelf elke dag in de juiste manier van omgaan met al het genot dat op je pad komt. Maar er is nog iets. Het gaat niet alleen om genot. Ik heb het over 'genot', maar eigenlijk is dat niet het juiste woord. Als je dingen waardeert op een echt menselijke manier, dekt het woord 'genot' de lading niet. Want wat je verwerft, is een gevoeligheid, waardering en bewustzijn van het wonder van het leven. Dat is iets dat fundamenteel anders is dan genot. Ik geef een voorbeeld van hoe dat werkt bij eten.

Echt eten

Echt eten is meer dan wat zich in je mond en op je tong afspeelt. Wat je meeneemt terwijl je eet, zijn waarden, overtuigingen en gevoelens. Dat verandert de betekenis van eten. Een simpel voorbeeld is het eten van vlees, voor mensen die geen vegetariër zijn. Maakt het geen verschil als je weet dat het vlees dat je eet afkomstig is van een dier dat een goed leven heeft gehad? Als je dat weet, verandert dat je eetervaring. Interessant genoeg verschaft het niet zozeer meer genot. Als je een slachthuis bezoekt en weet welke offers er zijn gebracht om dat stuk vlees op je bord, dan denk je niet: 'Ik vind het leuker om varkens te eten nu ik heb gezien hoe ze worden gedood.' Het geeft je een diepere en meer intense waardering. Het maakt je bewust van het wonder van het leven. Dat gaat niet alleen om genieten.

Denken over eten wordt afgedaan door filosofen en theologen, omdat het als iets dierlijks wordt gezien waar wij boven dienen te staan. Wij moeten daartegen in opstand komen. Het is niet waar. Tijdens het eten neem je alles mee. Je levenshouding, je houding ten opzichte van genot, je waarden, je intellect en je emoties. Alles komt bij elkaar als je eet. Als je de juiste houding ten opzichte van voedsel ontwikkelt, ontwikkel je de juiste houding ten opzichte van het leven in het algemeen.

Foto: Kinderen en kamerleden tijdens het traditionele Binnenhofontbijt in het Mauritshuis als onderdeel van Het Nationaal Schoolontbijt. Bron: ANP KOEN VAN WEEL

Brainwash Radio, elke laatste maand op NPO Radio 1

Julian Baggini is filosoof. Hij is auteur van onder andere het boek De Deugden van de Tafel bovenstaande verhaal vertelde hij eerder op het Brainwash Festival, het grootste denkfestival in Nederland.

Meer filosofische overdenkingen bij de actualiteit? Ga naar Brainwash, het dagelijks platform voor verrassende ideëen van Human en The School of Life.