Hoe kaarten van Japan deze arts bijna de kop kostten: een bijzondere collectie in Leiden

Door de vorige Japanse keizer werd het Sieboldhuis in Leiden benoemd tot het symbool van de bijzondere relatie tussen Nederland en Japan. Het is een relatie die zijn diepte- en hoogtepunten kende, maar over de jaren heen stand heeft gehouden. "En wat is mooier voor een museum dan het symbool worden genoemd van een relatie", aldus directeur Kris Schiermeier.

Prenten, landkaarten, zaden, herbaria en opgezette dieren: Philipp Franz von Siebold verzamelde dit en nog veel meer allemaal tussen 1823 en 1829 in Japan. Maar, hoe kwam hij daar terecht?

Kennis verzamelen over Japan

Nadat de Duitse arts in dienst kwam van de Nederlanders in Batavia in 1822, werd hij gauw geprezen om zijn wetenschappelijke kwaliteiten. Daarom werd Siebold in 1823 naar Japan gestuurd, naar het kunstmatig aangelegde eiland Deshima. Het eiland, even groot als de Dam in Amsterdam, was een handelspost waar naast Chinese en Koreaanse schepen alleen Nederlanders handel mochten drijven. Schiermeier vertelt dat Nederlanders werden getolereerd omdat zij puur en alleen voor handel kwamen, en niet bijvoorbeeld ook om een geloof te verspreiden zoals de Portugezen eerder deden.

Wanneer Siebold in 1823 voet aan wal zet in Japan, krijgt hij de opdracht van Koning Willem I om zoveel mogelijk kennis te vergaren over het gesloten Japan, de handel met Japan en de politieke inrichting van het land. "Zodat we konden leren van Japan en wie weet in de geest van handelsreizen, ook Japan veroveren", vertelt Schiermeier.

Siebold de wonderdokter

Buitenlanders mochten het eiland niet verlaten. Maar doordat Siebold arts was, waren er andere mogelijkheden voor hem. "Hij mocht het eilandje uit, dat mocht niet zomaar. En dan ging hij op bezoek bij mensen om ze te genezen", aldus Schiermeier. Wanneer Siebold een lokale ambtenaar geneest, mag de arts een kleine kliniek starten buiten de handelspost. "Hij was bekend als de wonderdokter", zegt de directeur van het Sieboldhuis. "Dat kwam omdat hij staaroperaties deed en dat gebeurde in die tijd niet in Japan. Dus: hij liet mensen zien."

In ruil voor zijn diensten kreeg hij geen geld maar voorwerpen en zo werd de basis gelegd van zijn verzameling. Huishoudelijke voorwerpen, kunstobjecten en prenten horen tot de presentjes die hij van dankbare patiënten kreeg. Siebold zelf richtte zich ook op de flora en fauna van Japan. Hij nam kunstenaars in dienst die onder andere dieren, planten en gebruiken vastlegden, jagers die dieren voor hem verzamelden en tijdens zijn uitstapjes verzamelde Siebold zelf ook zoveel mogelijk materialen. In de collectie in het Sieboldhuis is dus een Japanse wolf terug te vinden, maar ook bijvoorbeeld allerlei soorten thee en herbaria van bijzondere planten behoren tot de verzameling.

Het kaartincident

Maar die verzameldrang, zorgt er uiteindelijk voor dat hij het land uit wordt gezet. Dat heeft te maken met het kaartincident, vertelt Shiermeier. "Kaarten zijn politiek materiaal. Hij ruilde kaarten van Rusland voor kaarten van Tokio. De Japanner met wie hij ruilde, deed dat heel bewust. Ze wisten heel goed dat het niet mocht, maar Siebold wilde zoveel mogelijk weten over Japan, met het idee van leren over het land." De kaarten werden ontdekt en Siebold kreeg eerst huisarrest maar werd later verbannen uit Japan. Op dat moment wist hij niet dat die ban later zou worden opgeheven.

In Japan liet hij zijn Japanse vrouw en dochter achter. "Wat uniek is, is dat zijn dochter de eerste vrouwelijke arts werd van Japan", aldus Schiermeier.

Symbolische collectie in Leiden

In Leiden vestigde Siebold zich aan het Rapenburg, waar nu het Sieboldhuis te vinden is. Hij koos voor Leiden omdat hier de universiteit en wetenschappelijke collecties gesetteld waren, vertelt Schiermeier. Daar kon hij dus zijn eigen bijzondere en belangrijke verzameling uiteindelijk ook vertonen.