Wat als nieuws over gruwelen leidt tot nóg meer gruwelen?

Er is soms duidelijk verband tussen daad en voorafgaande publiciteit, vertelde mediasocioloog Peter Vasterman aan de NPO Radio 1 Sportzomer. Vasterman deed onderzoek naar copycat-gedrag. Ook de dader van de schietpartij in het winkelcentrum in München van afgelopen vrijdagavond werd naar grote waarschijnlijkheid geïnspireerd door andere daders zoals Anders Breivik.

"Daders bestuderen vaak hun voorgangers, op zoek naar rolmodellen", zegt de Amerikaanse psycholoog Peter Langman vandaag in de Volkskrant. Langman deed jarenlang onderzoek naar moordende scholieren en school shootings. Het standaardwerk dat hij hierover geschreven heeft, werd ook gevonden in huis bij de 18-jarige schutter van München.

Tegenovergestelde effect

Ook bij publiciteit over zelfmoord treedt het copycat-effect op - ook wel Werther-effect genoemd, naar de zelfmoorden die volgden op Goethes Die Leiden des jungen Werthers. Na de zelfmoord van de Duitse keeper Robert Enke, die veel aandacht kreeg in de media, steeg in Duitsland bijvoorbeeld het aantal suïcides op het spoor.

Om dergelijke gevolgen te voorkomen, is een richtlijn met tien tips voor journalisten opgesteld. Hierin wordt onder andere aangeraden niet de zelfmoordmethode of het -middel te noemen, en de daad niet te romantiseren.

Psychiater Jan Mokkenstorm praat geregeld met redacties om niet het Werther-effect, maar juist het tegenovergestelde effect te bereiken. Hij noemt dit het 'Papageno-effect', vertelt hij in Vrij Nederland. "Dat personage uit Die Zauberflöte staat op het punt zelfmoord te plegen, maar krijgt van drie jongens alternatieven voor de dood aangereikt, waarna hij kiest voor het leven." Die rol kunnen de media volgens Mokkenstorm ook spelen. "Berichtgeving over suïcide kan dus een direct fataal of juist levensreddend effect hebben", zegt hij in Vrij Nederland.

Miskenning en erkenning

Of een 'Papageno'-werking ook mogelijk is om potentiële daders van schietpartijen op een andere gedachte te brengen, is de vraag. "Massamoorden worden vaak gepleegd door mensen die worstelen met hun identiteit", zegt Langman in de Volkskrant. Ze voelen zich miskend, en zoeken naar erkenning door een extreme daad, zegt ook Vasterman. Die 'erkenning' krijgen ze doordat media van over de hele wereld over hun daad berichten. "Ze willen gezien worden."

Om die reden pleiten sommigen ervoor niet de namen van daders te noemen in de media. De worsteling die dit oplevert, wordt helder beschreven in een stuk van de ombudsman van de Amerikaanse publieke radiozender NPR, die na berichtgeving over een mass shooting geregeld boze brieven krijgt van luisteraars.

De naam van de dader hoort bij het ontrafelen van de motieven en achtergrond van de dader, zodat je de gebeurtenissen in een bredere context kunt zetten, stelt de NPR-ombudsman. "If part of their motivation is notoriety, then maybe the lack of notoriety will reduce the chance that the next crazy guy will do the same crazy thing", stelt een luisteraar. Een oplossing is er (nog) niet. "Journalisten moeten proberen een balans te vinden tussen feiten brengen en heroïsering", zegt Vasterman.

Luister hier naar het gesprek met Peter Vasterman: