Walter Stokman dook in Oekraïense KGB-archieven: 'Je ziet twee Nederlandse spionnen overal foto’s van maken'

"De Oekraïners hadden in 2017 besloten om het KGB-archief te openen voor publiek", vertelt Stokman. "Dit, om hun burgers kennis te laten maken met hoe de staatsveiligheidsdienst, toen de KGB, haar eigen bevolking in de gaten hield."

De regisseur vertelt hoe hij van deze mogelijkheid gebruik wilde maken voor zijn documentaire. "Ik zocht naar dossiers waar mensen uit West-Europa in voorkwamen, omdat ik het idee had dat als ik een film maak, het verhaal breder moet zijn dan slechts de Oekraïners. Daarnaast wilde ik wel een dramatisch dossier vinden, waarvan je denkt als je het leest: 'wow wat is hier gebeurd?'"

Nederlanders in de Sovjet-Unie

"De Oekraïense medewerkers van het archief waren erg trots, want ze wisten dat ik uit Nederland kwam en zeiden toen: 'Oh dan hebben we iets voor je.'" Stokman werd verrast door wat er uit het archief gehaald werd: "Toen kwam er een fotoboek tevoorschijn dat was gebruikt in een rechtszaak tegen twee Nederlanders: Evert Reydon en Lou de Jager. Die waren, toen zij allebei in de 20 waren, op een bijna knullige manier eropuit gestuurd.' Door de Navo, denkt Stokman. Als spion werden zij richting de Sovjet-Unie gestuurd om informatie te verzamelen: "In Oekraïne moesten zij foto’s maken van militaire objecten, bruggen, et cetera. Maar het was zo doorzichtig! Dat was echt niet te geloven."

Vanaf het moment dat ze de Oekraïense grens over reden was al duidelijk wat de twee Nederlanders kwamen doen, blijkt uit het fotoboek: "Ze hadden hun hele auto volgeladen met kaarten en fotoapparatuur. Toen de KGB de Nederlanders op hun grondgebied ontdekten, wilden zij verzamelen waar die jongemannen naar op zoek waren en wat zij fotografeerden. Ik denk dat de Sovjets dat proces een handje wilden helpen", legt de regisseur uit. Om sneller bewijsmateriaal te kunnen verzamelen, begon de KGB een project om Reydon en De Jager uit de tent te lokken. "Ze bouwden daar een nepbasis. En inderdaad, wat doen die jongens: ze stoppen en fotograferen de constructie, maar worden zelf ook op de foto gezet. Dat zie je in dat fotoboek, je ziet twee jonge Nederlanders overal foto’s maken en dat is allemaal door de KGB vastgelegd. Die knulligheid is eigenlijk onbegrijpelijk", zegt Stokman grinnikend.

Complete dossiers

De twee jongemannen zijn daarna opgepakt, vertelt hij: "Daarvoor hebben ze volgens mij een paar weken door Oekraïne gereden. Alles staat beschreven in die dossiers. Ook bijvoorbeeld hoe de Sovjets twee KGB-dames op die jongens af stuurden om ze zo aan de praat te krijgen en mee een hotelkamer in te slepen, om ze zo te ontmaskeren. Echt bizar allemaal." Na de rechtszaak kregen de jongemannen een gevangenisstraf, maar ook een vrijlating volgde, vertelt Stokman: "Dat was toen best een groot ding. Reydon en De Jager vlogen terug naar Nederland, er is nog steeds polygoon archiefbeeld te vinden van hun terugkomst."