'Je moest idioot geluk hebben om als Jood in Nederland de oorlog te overleven'

Geen makke schapen

Joodse Nederlanders hebben zich als makke schappen laten afvoeren en zijn niet in verzet gekomen. Het is een hardnekkige en pijnlijke mythe die heel vaak terugkomt en pertinent onwaar is. Voor Martijn Katan is het wel verklaarbaar. "Er is over Joodse verzetslieden nooit veel gepraat en al helemaal niet door henzelf. Ook was er een behoefte om te verklaren waarom er zoveel Joden uit Nederland zijn afgevoerd."

Het was niet makkelijk om in verzet te komen tijdens de oorlog, legt Katan uit. "De Duitsers hadden het zo goed in elkaar gezet dat je wel heel wantrouwend en sluw moest zijn, om door te hebben wat er in feite gebeurde als je een oproep kreeg voor werkverruiming in Duitsland. Daarom is het niet vreemd dat veel mensen zich dit niet konden voorstellen. Voor heel veel Joden was verzet plegen uitgesloten."

Identiteitsdiefstal

Toch wist zijn eigen vader op waarde te schatten wat er ging gebeuren als hij zich zou melden bij de Duitsers. "Mijn vader was een man zonder illusies, die altijd honderd procent onder ogen kon zien hoe het eigenlijk was. Veel mensen hebben dat niet." Dankzij een nuchtere kijk op zaken concludeerde de vader van Katan dat ze vermoord zouden worden.

Identiteitsdiefstal zou uiteindelijk de levens van zijn vader en moeder redden. "Gelukkig had mijn vader als zakenman genoeg relaties, waardoor hij persoonsbewijzen van niet-Joden wist te regelen. Daarmee kwamen ze vanuit Rotterdam uiteindelijk in Arnhem terecht. De verzetsgroep, waar hij inzat, had geen flauw idee wie hij was."

Maar het vervalste persoonsbewijs van zijn vader was van een 15-jarige. "Mijn vader werd gearresteerd en naar Scheveningen gevoerd, waar verzetsmensen werden ondervraagd. Daar heeft hij gezegd dat alleen de leeftijd niet klopte en dat hij in werkelijkheid zeven jaar ouder was. Dat kon hij volhouden omdat de Engelse luchtmacht in de week van de arrestatie de centrale, waar alle kopieën van persoonsbewijzen werden bewaard, had gebombardeerd."

Onwaarschijnlijk geluksverhaal

Dit is het soort onwaarschijnlijke geluksverhaal dat iedere Jood heeft die erdoorheen is gekomen, concludeert Katan. "Het zijn allemaal verhalen waarvan je zegt: dat is wel erg toevallig." Zonder toeval hadden zijn vader en moeder de oorlog nooit overleefd. "Je moest idioot geluk hebben om als Jood in Nederland de oorlog te overleven. Vandaar dat de meeste Joden geen onwaarschijnlijk geluk hebben gehad en zijn vermoord."

Alles van Nooit Meer Slapen terugluisteren?

Terugluisteren kan via jouw favoriete podcast-app, of in NPO Luister. Nooit Meer Slapen is hét cultuurprogramma van de VPRO. Elke maandag- tot en met vrijdagnacht tussen 00.00 en 01.00 uur hoor je een diepgravend gesprek over cultuur, literatuur, film, muziek, theater of kunst.