De zoon van Riphagen: ‘Je bent iemand anders en je gaat het anders doen in je leven’

Dries Riphagen (1909-1973) was een oorlogsmisdadiger. De Amsterdamse crimineel maakte – voor de nazi’s en voor zijn eigen gewin – jacht op joodse onderduikers en perste ze af of gaf ze aan. Daar verdiende hij een fortuin mee. Het is een sensationeel verhaal, waar momenteel veel belangstelling voor is. Vorig jaar verscheen over het leven van Dries de film Riphagen, die dezer weken in drie delen door de VPRO op tv wordt uitgezonden.

De makers van de film baseerden zich onder meer op interviews met de zoon van de crimineel, maar Rob Riphagen was drie toen zijn vader naar Argentinië vluchtte en heeft geen persoonlijke herinneringen aan hem. Hij had niet kunnen weten dat hij zijn vader nooit meer zou zien – dat zou jaren later pas blijken.

Fout in de oorlog

Rob heeft in zijn leven een beeld van zijn vader moeten vormen aan de hand van verhalen die hij over hem hoorde. Als kind werd hij er door leeftijdgenoten aan herinnerd wat voor persoon zijn vader was. “Het was duidelijk dat er kinderen op de hoogte waren dat mijn vader fout was in de oorlog”, zei hij in het NPO Radio 1-programma De Dagwacht, waarin hij donderdagochtend twee uur lang te gast was. “Zo heette dat toen. Wat daar precies mee bedoeld was, was misschien voor die kinderen ook niet duidelijk. Maar het was toch aanleiding om iemand te pesten. Andere ouders vonden het ook niet prettig dat hun kinderen met de zoon van zo iemand speelde.”

Bekijk ook: Rob Riphagen: 'Mijn vader ging totaal gewetenloos te werk'

Het rouwproces van Rob Riphagen begon dus met schaamte: “Dat gevoel van schaamte is eigenlijk ook een vorm van rouw. Schaamte en treurnis over wat mijn vader anderen aangedaan heeft. Als kind dacht ik: het zou kunnen dat de ouders van een van de kinderen waarmee ik op school zit, zijn overleden door toedoen van mijn vader. Die gedachte is mijn hele leven bij me gebleven.”

Wat Riphagen junior ook lange tijd heeft achtervolgd, was de angst dat hij het kwaad van zijn vader had geërfd – dat er iets in hem zat dat hij moest zien te bestrijden. Dat eindigde pas toen hij zelf kinderen kreeg: “toen ik de keuze moest maken hoe ik mijn kinderen ging opvoeden”, zei hij in De Dagwacht. “Wat voor waarden en normen ik ze mee zou geven. Toen heb ik tegen mezelf gezegd: dit is onzin. Je moet niet al te bang zijn. Je bent iemand anders en je gaat het anders doen in je leven. Dat heb ik geprobeerd vol te houden.”

Goedmaken

Met andere oud-leerlingen van zijn vroegere lagere school, de Vondelschool, is Riphagen er nu voor aan het zorgen dat er struikelstenen of een plaquette worden geplaatst. Op de Vondelschool zaten tijdens de oorlog honderden Joodse leerlingen die zijn gedeporteerd en nooit meer teruggekomen. “Het feit dat dat daar gebeurd is kun je niet zien, dat is nooit tot uitdrukking gekomen in een gedenksteen of een andere manier om dat te memoreren”, zei Riphagen. “Ik heb het gevoel dat ik daar iets mee zou moeten doen. Dat zou je compensatie van schuld kunnen noemen. ”

Riphagen senior overleed in 1973 in Zwitserland. Rob Riphagen kwam daar in de jaren tachtig pas achter. Zijn leven begon met een soort rouw, maar het duurde jaren voordat hij zeker wist dat zijn vader er niet meer was. ‘Wat als hij nog terugkomt?’ werd ‘Wat als hij was teruggekomen?’.

Eigenlijk zou het woord rouw niet moeten bestaan. Rouwperiode wel, dat is de tijd tussen verlies en acceptatie. Rouw, daarentegen – wat zich in die periode in iemand afspeelt – verschilt te veel per persoon om het te kunnen benoemen. Kijk maar naar het verhaal van Rob Riphagen. Hoe rouw je om iemand die je nooit gekend hebt? Misschien is het te vergelijken met het hebben van heimwee naar een plek waar je nooit bent geweest.

In de maand januari wijdt het NPO Radio 1-programma De Dagwacht elke donderdag tussen 04.00 en 05.00 uur een uitzending aan het onderwerp rouw.