Hoe zet je de schakelaar terug als je gewend bent geraakt aan de oorlog?

Olav woonde jarenlang op een zeilboot. Zijn ramen had hij dicht geverfd, zodat hij niemand hoefde te zien. Hij leefde van 1 euro per dag. Werken, sociale contacten, het lukte niet meer. Na terugkomst uit Bosnië was het normale bestaan hem vreemd geworden.

Begin jaren negentig was Olav korporaal bij de VN-missie UNPROFOR in voormalig Joegoslavië. Hij had de taak om de troepen te voorzien van koffie, drank, sigaretten en snacks en moest daarvoor op de vrachtwagen van Zagreb naar Sarajevo. Levensgevaarlijke tochten waren het, waarbij ze steevast werden beschoten. Of uit de auto gesleurd en bedreigd: "Het eerste wat dan gebeurde was dat je een Kalasjnikov op je kop kreeg en dan begon het geouwehoer, zeg maar…". Hij vertelt er lachend over, alsof hij nog steeds niet bij het gevoel kan komen dat je bij extreem gewelddadige ervaringen zou verwachten.

De agressie die Olav in Bosnië meemaakte had een onverwachte uitwerking op hem: hij raakte ermee besmet. Een oudere dame die biddend in de sneeuw voor zijn vrachtwagen zat, trapte hij weg. Geweld ging hem steeds makkelijker af. "Uiteindelijk hakte je erop los, met de achterkant van een Uzi. Het menselijk leed doet je niets meer".

Karakterveranderingen

In de documentaire zijn naast Olav ook andere veteranen te horen, die een vergelijkbare karakterverandering ondergingen. Zoals Liesbeth, die 19 jaar oud was toen ze arriveerde in Bosnië en deel werd van Dutchbat III. "Als je aankomt ben je nog volop mens", zegt ze, maar dat zou snel veranderen.

De militairen kregen slecht te eten, konden zich nauwelijks wassen en stonden onder constante druk. Waar ze eerst nog medelijden hadden met de Bosnische vluchtelingen, gingen ze zich steeds vaker ergeren aan de lokale bevolking, bijvoorbeeld aan de kinderen die aan de vrachtwagens gingen hangen. Liesbeth: "Ja, dat vind ik wel heel erg om te vertellen".

Wat ook meespeelde was het gevoel door de overheid in de steek te zijn gelaten. Bij de val van de enclave Srebrenica kwam er geen luchtsteun voor Dutchbat, en dus moesten ze met lede ogen toezien hoe de Bosnische moslims door de Serviërs werden afgevoerd. Weerloze vluchtelingen, die ze eigenlijk hadden moeten beschermen. Het heeft Liesbeth’s vertrouwen in de overheid permanent beschadigd.

Als je aankomt ben je nog volop mens

Bij thuiskomst in Nederland ontdekken Liesbeth en Olav dat de oorlog in hun systeem is gaan zitten. Iets van de agressie, het wantrouwen en het gebrek aan compassie, is blijven plakken. En dus laat het haar koud als Liesbeth over gruwelen leest in de krant. En als ze naar een concert gaat, kijkt ze eerst waar de vluchtroutes zijn, voor het geval er een schutter opduikt. Ze vertrouwt alleen op zichzelf, en op haar man, die ook veteraan is.

Antropologe Tine Molendijk onderzoekt de gevolgen van moreel grensoverschrijdend gedrag bij veteranen. Want naast PTSS, veroorzaakt door langdurige stress en angst, kan ook extreem schuldgevoel en schaamte blijvende schade geven. 'Moral injury' wordt dat genoemd, of 'morele verwonding'. Het is iets waar veel mensen mee te maken krijgen die onder oorlogsomstandigheden moeten zien te overleven, en die na de oorlog met zichzelf in het reine moeten zien te komen.

Harde cijfers over morele verwonding zijn er niet, maar wel indicaties. In 2017 werd een onderzoek gepubliceerd over Amerikaanse gevechtssoldaten. Van de veteranen die hadden meegedaan aan de enquête meldde 10,8% dat ze zelf over morele grenzen waren gegaan. Ruim 25% had het zien gebeuren bij anderen. Uit Molendijks eigen onderzoek onder tientallen Nederlandse veteranen blijkt dat velen van hen bij terugkeer in ‘morele verwarring’ zijn. Hun oude zekerheden over goed en kwaad, zijn ze kwijt.

Molendijk vertelt erover in Radio Doc: "Als je luistert naar hun verhalen, dan gaan ze allemaal over goed en kwaad en over onschuld verliezen. Ze gaan over het gevoel iets recht te moeten zetten, dat ze nog gestraft moeten worden voor wat ze gedaan hebben of dat ze zelf onrecht moeten gaan bestrijden."

Uit de verhalen van de veteranen blijkt hoe eenvoudig het is om de schakelaar om te zetten naar de oorlogsstand: om te veranderen van een empathisch mens in iemand die alleen gericht is op overleven, zonder gevoel en zonder mededogen. En bijna even schokkend is dat de schakelaar soms niet meer terug kan als de veteranen thuiskomen. Alsof de oorlog hen chronisch heeft ontregeld, deel is geworden van wie ze zijn.

Er is wel iets van ontwikkeling. Liesbeth voelt zich beter, zegt ze. Het wantrouwen is gebleven, maar ze heeft haar gevoel weer terug. En ook Olav gaat vooruit. Hij heeft de ramen van zijn boot schoongekrabd en kan weer naar buiten kijken. Maar toch is zijn blik meestal naar binnen gericht. Sommige beelden zijn niet uit zijn hoofd te krijgen.

Moreel verwond

Een radiodocumentaire voor de NTR door Marije Schuurman Hess van Radiomakers Desmet.

Tine Molendijk hoopt eind dit jaar te promoveren op haar onderzoek naar morele verwonding aan de Radboud Universiteit Nijmegen.