Peter Klerks bewapent Nederland in de strijd tegen nepnieuws

Peter Klerks is opgeleid als politicoloog en socioloog. Tegenwoordig is hij raadadviseur bij het Openbaar Ministerie en doceert hij aan de Politieacademie. Hij schreef Door leugens verleid in 2019 op persoonlijke titel. In Argos (Human/VPRO) vertelt hij over zijn drijfveer en waarom het volgens hem nodig is om burgers weerbaar te maken tegen nepnieuws, vooral in deze onzekere coronatijd.

'Ik heb het geschreven uit verontrusting', zegt Klerks in Argos. 'Je zag ook in Nederland politieke bewegingen ontstaan waarbij stelselmatige misleiding tot het repertoire behoorde.'

In de uitzending spreekt hij ook over de complotdenkers die Bodegraven in hun greep hielden. 'Het nieuwe is dat het zich fysiek op straat manifesteert en er worden mensen concreet fysiek bedreigd.'

Klerks ziet de 'verdeeldheid in de samenleving' als belangrijke oorzaak dat complotten de wind in de zeilen hebben. 'De materiële ongelijkheid die steeds groter wordt, de vertwijfeling van mensen dat ze geen invloed meer hebben op hun omgeving, maar vooral ook de geloofwaardigheid van de overheid, instituten, mainstream media en de wetenschap.'

Amerika

Een heel bekend voorbeeld van nepnieuws vond plaats tijdens de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Dubieuze buitenlandse nieuwswebsites en internettrollen slingerden allerlei geruchten de wereld in. Met het gevolg dat menig kiezer feit en fictie niet meer van elkaar kon onderscheiden.

Een nationaal trauma

Maar ook Nederland was eerder doelwit van gecoördineerde desinformatie-campagnes. Neem bijvoorbeeld de gebeurtenissen rondom de MH17-crisis.

Verhalen uit Rusland over de mogelijke oorzaken van de crash werden ingezet ‘om de aandacht van de [Russische] verantwoordelijkheid af te leiden.’ Zo zetten de Russen onder meer gemanipuleerde satellietbeelden in om buurland Oekraïne de schuld te geven van het lanceren van de Boek-raket. Onderzoekscollectief Bellingcat wist door forensische analyse te bewijzen dat er met de satellietfoto’s was geknoeid.

Manipulatie tijdens de Tweede Wereldoorlog

Desinformatie en misleiding zijn niets nieuws. Legerleiders maken al sinds de oudheid gebruik van listen om hun tegenstanders op het verkeerde spoor te zetten. Hoe effectief dat kan zijn, blijkt onder meer uit voorbeelden uit de Tweede Wereldoorlog.

{youtube url="https://www.youtube.com/watch?v=nNGm2auwHVs" start="false"}

De Britten ontwikkelden in de oorlog een uitgebreide misleidingscampagne genaamd operatie Bodyguard. Het doel: zoveel mogelijk onduidelijkheid creëren over de dag waarop de Normandië-invasie zou plaatsvinden, 6 juni 1944.

De Britten gebruikten daarvoor een arsenaal aan trucs: neptanks, dummy paratroepers en het doorspelen van foute datums aan dubbelspionnen. Daarmee hoopten ze de keuzes van de Duitse legerleiding te beïnvloeden. De campagne was een succes: de nazi’s werden compleet overvallen door de invasie.

Door leugens verleid

Bodyguard is slechts een van de vele voorbeelden die Klerks in zijn boek laat passeren. Hij beschrijft niet alleen de geschiedenis van het bedrog, maar hij staat ook stil bij de gevolgen voor de moderne samenleving.

Misleidende informatie kan een gevaar vormen voor onze maatschappij, stelt hij. ‘De veronderstelling dat burgers verantwoorde keuzes kunnen maken ligt ten grondslag aan onze parlementair-democratische staatsvorm.’ Nepnieuws, versterkt door de megafoon van sociale media kanalen, kan ook fysieke gevolgen hebben. Denk aan de bestorming van het Amerikaanse Capitool begin dit jaar.

Volgens Klerks toont het hoe belangrijk het is om ons te wapenen tegen desinformatie en wat we kunnen doen om onze gemeenschappelijke waarden en normen in stand te houden, in een tijd waarin de leugen lijkt te regeren. Met zijn boek zet hij de aanval in tegen misleiding. Hoewel 'kwaadwillenden' ook wat van het werk kunnen leren, vindt Klerks het toch belangrijk om te publiceren, want 'democratie is niet voor bange mensen.'

Meer journalistiek speurwerk?

Argos is het onderzoeksjournalistieke programma van de VPRO en HUMAN. Je hoort Argos op zaterdag van 14.00 tot 15.00 uur op NPO Radio1. Terugluisteren kan via je favoriete podcastapp, of via de website van Argos. Volg Argos ook via Facebook, Twitter en LinkedIn.