Denker des Vaderlands: 'We schuiven de schuld van de pandemie vaak naar een persoon of instantie'

Buiten het strijdveld

Paul van Tongeren zal zich de komende twee jaar als Denker des Vaderlands regelmatig mengen in het publieke debat. Voorgangers in die functie, zoals Marli Huijer en Daan Rovers, namen daarin vaak nadrukkelijk stelling. Van Tongeren is daarentegen van plan om een meer beschouwende rol aan te nemen. ''Ik hoor en lees de hele dag niet anders dan allemaal stemmen in het publiek debat: mensen die voor iets zijn, tegen iets, en argumenten aandragen of ondermijnen. Precies daar kan de filosofische blik helpen. Want wanneer je in het gevecht staat heb je geen overzicht over dat gevecht, je ziet alleen jouw perspectief. Maar je hebt afstand nodig om de verhoudingen tussen de partijen te zien, en wat de vooronderstellingen zijn en de kaders waarin wordt gesproken.''

De moderne mens

Van Tongeren is als filosoof onder andere gespecialiseerd in het denken van Aristoteles en Friedrich Nietzsche. Hij ziet die twee kanten van het denken terug in de moderne mens. ''Bij Aristoteles staat de orde voorop: voor hem zitten het leven en de wereld uiteindelijk goed in elkaar. Nietzsche gaat er daarentegen vanuit dat alles ten diepste chaotisch is en zinloos. Ik denk dat ik namens onze cultuur kan zeggen dat we beide beelden in ons hebben; we zijn door en door overtuigd van de relativiteit en vergankelijkheid van alles. Maar tegelijkertijd zoeken we naar iets van houvast, of betekenis.''

Zinloosheid corona-pandemie

In lijn met de filosofie van Nietzsche trekt Van Tongeren een verband met de zinloosheid van de corona-pandemie die de samenleving nu treft. ''Volgens Nietzsche kan de mens het lijden alleen maar verdragen als die dat op een of andere manier zin of betekenis kan geven, dat is een van de grote problemen die hij ziet. Wat betreft deze pandemie schuiven we vaak de schuld naar een persoon of instantie.'' Door de schuld voor allerlei lijden als gevolg van de pandemie bij het RIVM of Hugo de Jonge te leggen, doen we volgens Van Tongeren een poging om het lijden los te maken van de absurditeit en de zinloosheid ervan. Het zoeken naar een plan achter de pandemie is volgens de filosoof een patroon van zingeving. ''Waarom wil je iemand anders de schuld geven? Voor Nietzsche zou dat betekenen dat je zelf niet krachtig genoeg bent het lijden te ondergaan.''

Van Tongeren wil de komende jaren bijdragen aan de maatschappelijke zelfkennis door de filosofie als diagnostisch middel in te zetten. ''Dat is het begin van genezing. Maar alleen het begin. We zijn allemaal geïnteresseerd om gezond, vrij en gelukkig te worden. Maar je kunt niet zo gemakkelijk zeggen hoe dat dan moet. Filosofie wordt te snel een soort self-help handboek, als ze dat te veel probeert.”

Alles van Nooit Meer Slapen terugluisteren?

Terugluisteren kan via jouw favoriete podcast-app, of in NPO Luister. Nooit Meer Slapen is hét cultuurprogramma van de VPRO. Elke maandag- tot en met vrijdagnacht tussen 00.00 en 01.00 uur hoor je een diepgravend gesprek over cultuur, literatuur, film, muziek, theater of kunst.