Rechtspraak in Polen niet onafhankelijk: 'De EU moet keihard ingrijpen'

"Het zou toch te gek zijn dat een land dat geen onafhankelijke rechtspraak kent, miljarden uit de coronapot krijgt. Er moet als voorwaarde aan die gelden gesteld worden dat dat alleen maar kan als de rechtspraak onafhankelijk is", zegt rechter Kees Sterk.

Geroyeerd door Europees netwerk van rechters

Hij is al meer dan 25 jaar rechter, was bestuurder bij de Hoge Raad en tot een paar weken geleden was hij voorzitter van het Europees Netwerk voor Raden van de Rechtspraak (ENCJ). Onder zijn voorzitterschap heeft het bestuur onlangs voorgesteld Polen uit die club te zetten.

Het is ongekend dat een Europees netwerk een land royeert. Wat Sterk betreft is het tijd dat binnen de gehele EU de naïviteit over wat er in Polen aan de hand is afgeschud wordt, en het land aangepakt wordt. "Het gaat de Poolse regering puur om de macht. Er is niemand meer die daarover twijfelt. Als dat zo is, dan moet je gewoon keihard ingrijpen", vindt Sterk.

Alle sleutelposities bezet door loyale rechters

Sinds in 2015 de partij met de nog veelbelovende naam Recht en Rechtvaardigheid (PiS) aan de macht kwam, heeft PiS in razend tempo de controle over de Poolse publieke omroep en de gerechtelijke macht gegrepen.

Afgelopen mei is de voorzitter van de Poolse Hoge Raad vervangen door een regeringsgetrouwe rechter, en daarmee zijn alle sleutelposities in de Poolse rechtspraak: het Constitutioneel Hof, de Raad voor de Rechtspraak en de Hoge Raad nu bezet door rechters die loyaal zijn aan PiS.

Ontluisterend gesprek

Sterk is als rechter niet gewend om media-interviews te geven, en al helemaal niet om openlijk kritiek te leveren op de politieke situatie in een land. Maar door de agenda van de Poolse regering is het tijd dat rechters van zich laten horen, vindt hij.

Zijn betrokkenheid bij Polen ontstond in 2015. Poolse collega's vroegen hem om eens mee te kijken met wat er in hun land stond te gebeuren. Een eerste gesprek met de oud-voorzitter van de Hoge Raad was ontluisterend voor Sterk.

'Erger dan wij ons kunnen voorstellen'

"Dat was een heel grote man, die een emotioneel betoog stond te houden over dat de nieuwe regering oorlog aan het voeren was tegen de rechterlijke macht. Ik vond dat een vreemde opmerking voor een rechter."

"Maar nu, na al mijn bezoeken en alle verhalen van mijn contacten daar, moet ik vaststellen dat het zo is. Het is erger dan wij denken, het is erger dan wij ons kunnen voorstellen."

Geen onafhankelijke rechtspraak

Van onafhankelijke rechtspraak is volgens Sterk geen sprake meer in het land. "Alle checks en balances zijn weg. Nu is de regering in staat om de uitkomst van belangrijke rechtszaken naar de hand te zetten. Dat is nu juist de bedoeling van onafhankelijkheid, dat de regering dat niet kan."

De overgrote meerderheid van de 10.000 Poolse rechters steunt het regeringsbeleid niet. "Dat zijn er slechts enkele honderden, en velen daarvan hebben dubbelfuncties omdat er niet genoeg zijn om alle belangrijke posities te vervullen", zegt Sterk.

Rechters die zich verzetten geïntimideerd

Maar rechters die zich verzetten, wordt het leven zuur gemaakt. De Poolse publieke omroep maakt opstandige rechters zwart. Er is zelfs een speciaal programma: 'Kasta', waar de gehele gerechtelijke 'kaste' op het hakblok wordt gelegd.

Maar dat is nog niet alles. 'Lastige' rechters worden onderworpen aan tuchtprocedures, en Sterk hoort van Poolse collega's dat hun belastingen extra gecontroleerd worden of dat ze in hun auto langs de kant van de weg worden gezet om gecontroleerd te worden. "Het is een soort totaalpakket om je te intimideren en te zorgen dat je je mond houdt."

Juridische procedures Europese Unie

De EU stelde in april de vijfde juridische procedure tegen Polen in. Als het land niet bijdraait kan het boetes krijgen, of in theorie zelfs het stemrecht in de Europese Unie verliezen. Maar voor dat laatste is unanimiteit onder alle EU-landen nodig, en laat zich nu in Hongarije eenzelfde proces voordoen als in Polen. Die landen houden elkaar dus de hand boven het hoofd.

De procedures maken geen indruk in Polen en dus is het tijd voor andere maatregelen, vindt Sterk. Bijvoorbeeld dus het stellen van voorwaarden aan subsidies. "Maar ik denk uiteindelijk dat de Polen de keuze gelaten moet worden: of in de Unie blijven en onafhankelijke rechtspraak accepteren of eruit, en dan ga je maar je eigen gang."

Presidentsverkiezingen in Polen

Komende zondag staat Polen voor spannende presidentsverkiezingen. De uitslag zal grote gevolgen hebben voor de toekomst van de Poolse rechtsstaat. Oppositiekandidaat Rafal Trzaskowski belooft op te zullen komen voor de rechterlijke macht, en hij maakt kans tegen de huidige president Duda.

Kees Sterk hoopt dat Trzaskowski wint. "Dan stopt het proces in ieder geval. Misschien kan hij de gerechtelijke hervormingen zelfs voor een deel terugdraaien. Het is heel belangrijk dat de kandidaat van de regering niet wint. Als die wint, dan gaat het proces afgemaakt worden, dan gaat men door met het zuiveren van rechters en worden er alleen nog maar loyale rechters benoemd."

Radio EenVandaag

Dit artikel is een bijdrage van Radio EenVandaag, elke werkdag tussen 16 en 17 uur op NPO Radio 1. Meer over de uitzending is te vinden op EenVandaag.nl, Facebook of op Twitter.