De moeder aller pandemieën trok duizend jaar geleden al rond

Vingers vergroeien, de tastzin verdwijnt, mogelijk verlies je zelfs je neus. En je oude sociale contacten raak je kwijt, want iedereen is bang voor besmetting. Zeker in het Suriname van een halve eeuw geleden is er veel vrees voor de leprapandemie.

Het is zien aan oude leprozerieën, ziekendorpen waarin patiënten werden weggestopt voor de samenleving - voor altijd verstoten van vrienden en familie. De anderhalvemeter-samenleving in extreme vorm; tot in de jaren zeventig bestond het.

Hoe kon lepra zo groot worden en waarom is het nog steeds niet uitgeroeid? Om die vragen te beantwoorden houden onderzoekers in 2013 zelfs een ingrijpend onderzoek, de graven van Surinaamse slachtoffers gaan open. Een Nederlandse cameraploeg volgt hoe wetenschappers beenderen van slachtoffers verzamelen, afborstelen en behoedzaam stukjes klaarmaken voor het lab.

Ook de destijds nog onbekende Jaap van Dissel (RIVM) komt voor de camera. We zien hem als infectioloog spreken over de skeletten en uitleggen hoe de pandemie Zuid-Amerika zou kunnen hebben bereikt. 'Slavenhandel', zegt hij op rustige toon. De onderzochte slachtoffers bleken dezelfde specifiek afwijkingen te vertonen als lepra-patiënten eerder in West-Afrika.

Wie de – vaak indrukwekkende - beelden ziet van het Surinaamse land en de verhalen hoort, krijgt een idee hoe hier de ziekte moet zijn beleefd. Over de oorzaak gingen bijvoorbeeld wilde verhalen rond. 'Ik liep het op omdat ik als kind over een behekst voorwerp sprong', zegt een tachtigjarige vrouw, met aangetaste voeten. Een ander vermoedt dat het kwam omdat er zand op hun lichaam werd geworpen.

Toine Pieters, hoogleraar wetenschapsgeschiedenis, maakte er een documentaire van die vanavond in geactualiseerde vorm is te zien bij De Kennis van Nu.

De bacterie en het gordeldier

Inmiddels is bekend dat lepra een bacterie is – dus geen virus – die overslaat van mens tot mens. Ook is maar 5% van de mensen genetisch ontvankelijk. En verschillende dieren lijken een rol te spelen in de verspreiding. Zo is het gordeldier, het schubdiertje in Noord- en Zuid Amerika een drager, dus wie er een vangt en schoonmaakt voor consumptie kan lepra oplopen.

‘Misschien kan je het zelfs oplopen als je met je grasmaaier over de uitwerpselen van het beest rijdt en deeltjes inademt’, zegt Pieters. En daarin stipt hij een punt van zorg aan. Want vogelgriep, lepra, corona, zika, vaker gaan ziektes van dier naar mens en weer terug. Dat kan een reden zijn dat lepra nog steeds niet is uitgeroeid. Een medicijn alleen is niet genoeg.

De Kennis van Nu Special: Expeditie Lepra
Woensdag, NPO2, 22.15 uur

Luister ook:

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap