Hoe vind je een dader als hij een condoom heeft gebruikt?

Stel: de politie treft vingersporen aan, maar de afdruk daarvan zit niet in hun database. Dat hoeft geen dood spoor te betekenen. Vingersporen kunnen potentieel een hoop over de dader vertellen. Of de donor koffie heeft gedronken bijvoorbeeld, rookt, of in aanraking is geweest met explosieven. Maar ook wat voor een condoom hij heeft gebruikt. Dat ontdekte forensisch onderzoeker Ward van Helmond van het Nederlands Forensisch, die onlangs op zijn onderzoek promoveerde.

Vingersporen zijn sporen die een verdachte achterlaat op een plaats delict. Het is een afdruk van de fijne lijntjes van de vingers: de papillairlijnen. Hiermee brengt de dader stoffen uit zijn huid, zoals aminozuren, talg en zweet, over op een object. Maar ook van dingen die hij aanraakt, zoals gel en crème. Het is wat anders dan een vingerafdruk; dat is een afdruk van een vinger in inkt, zoals bijvoorbeeld op een politiebureau gemaakt wordt.

Condoomresten in vingersporen

"Die afdrukken gebruiken we al honderd jaar, maar daar heb je alleen iets aan als het patroon goed zichtbaar is en als de donor in de database staat", zegt Van Helmond. "Door te kijken naar welke stoffen er in een vingerspoor zitten, kunnen we meer leren over de gewoontes en activiteiten van donoren en zo de daderpopulatie verkleinen." Van Helmond ontdekte dat condooms ook stoffen in het vingerspoor achterlaten en dat je met een chemische analyse het merk en type kunt achterhalen. Als dan blijkt dat een verdachte dat type en merk in zijn bezit heeft, maakt dat het bewijs tegen hem weer wat sterker.

Een groot deel van zijn promotieonderzoek dankt Van Helmond aan zijn deelname aan Lowlands Science. Daar verzamelde hij in 2016 ruim 1800 vingersporen van meer dan 400 verschillende donoren. De deelnemers zetten een vingerafdruk op een folietje, en dat ging in een reageerbuis mee naar het lab. "Toen zagen we dat je rokers heel goed kunt onderscheiden van niet-rokers. Nicotine zie je terug in de sporen."

Glijmiddel met pijnstiller

Voor het glijmiddelonderzoek bestelden van Helmond en zijn collega 32 verschillende condoomsoorten. "Daar stonden ze bij de afdeling Inkoop wel even van te kijken." Vervolgens onderwierpen ze alle soorten aan een chemische analyse en bepaalden ze welke componenten en in welke dosis, typerend waren voor het bepaalde merk en type. "In sommige type condooms zit bijvoorbeeld een pijnstiller waardoor de man minder voelt en het langer volhoudt." Daarna raakten de wetenschappers de condooms aan en maakten ze afdrukken met hun vingers op glaasjes.

Met cyanoacrylaat, 'een soort secondelijm', maakten ze de sporen zichtbaar. "We verwarmden de lijm in een gesloten kast in het lab. Dan verdampt de lijm en die hardt dan uit op het vingerspoor en niet op de ondergrond. Je kunt zelfs auto's in zijn geheel hiermee behandelen om te kijken of er ergens vingersporen zitten." De glaasje met de zichtbare vingersporen stopten ze in de massaspectrometer. Dat apparaat meet alle aanwezige moleculen. De massa is een onderscheidende eigenschap en vertelt welke chemische componenten er in het glijmiddel van het condoom zitten.

"Door die analyse kunnen we mooi laten zien dat de glijmiddelcomponenten echt in het vingerspoor zitten en niet al op het oppervlakte aanwezig waren." Uiteindelijk konden de wetenschappers de condooms met 91% zekerheid onderscheiden. In 9% van de gevallen zat de techniek ernaast. "Dan ging het bijvoorbeeld om twee Durex-condooms waarbij de één een ribbelstructuur had en de ander glad was. Dat soort dingen zie je niet terug in de glijmiddelsamenstelling."

Heilige graal: de ouderdom van een vingerspoor

Positieve resultaten dus maar de techniek zal nog niet ingezet worden bij de volgende verkrachtingszaak. "Wij voerden ons onderzoek onder ideale labcondities uit", zegt Van Helmond. Buiten het lab spelen er tientallen variabelen een rol en eerst moet duidelijk worden wat de impact van al die variabelen is. "Je wilt bijvoorbeeld weten wat de invloed is van vocht, zonlicht, temperatuur en het type ondergrond."

De heilige graal is volgens Van Helmond de bepaling van de leeftijd van een vingerspoor met behulp van chemische analyse van afbraakproducten. "Je wilt weten of het spoor gezet is rond het tijdstip van het delict. De verdediging kan in sommige gevallen stellen dat het spoor weliswaar van de verdachte was, maar dat hij op een heel ander moment op die plek was. En dat is nog moeilijk te weerleggen."

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap