Zijn complottheorieën een nieuwe religie? 'Het heeft te maken met betekenisgeving'

Complotten zijn - letterlijk - al zo oud als de weg naar Rome. Al in de eerste eeuw voor Christus werd er over complotten geschreven als probleem, zegt De Graaf: staatsman Catilina zou een coniuratio – oftewel complot– beraamd hebben om de consuls van het Romeinse Rijk te vermoorden.

Het verbaast haar niet dat juist nu complottheorieën weer in opmars zijn: "Complotten springen als paddenstoelen uit de grond in tijden van crisis en onzekerheid."

Gevaarlijk

"Het punt aan complotten is dat ze wel degelijk altijd een soort radicaliserend gevaar in zich hebben", stelt De Graaf. Dat komt door aard van het complotverhaal dat er een kwade macht bezig is iets te doen waar je tegen in opstand moet komen: "Dan mobiliseert het, dan kun jij je een geroepene voelen, een ontwaakte, een profeet of zelfs een strijder, om die kwaadaardige macht aan te wijzen, te achtervolgen en te ontmaskeren."

Ook Paas ziet de dreiging van gevaar: "Vooral als politieke en religieuze motieven zich heel sterk gaan verbinden, dan gaat het allemaal op tilt."

Het ondermijnende effect van complotdenken kan ook gerelativeerd worden. Zo wordt er in een onderzoek aangetoond dat het vertrouwen in de overheid in Nederland maar liefst is verdubbeld in de afgelopen maanden. Lang niet iedereen die naar complottheorieën zoekt of de filmpjes liked is er een aanhanger van, stelt De Graaf: "Heel vaak geven jongeren het ook door zonder het zelf serieus te nemen. Het is soms ook gewoon een beetje entertainment."

Nieuwe religie

Zowel complottheorieën als religie hebben iets te maken met betekenisgeving, "met patronen ontdekken in de werkelijkheid" stelt Paas. Tegelijk heeft religie zich traditioneel ook juist afgezet tegen vormen van complotdenken, zegt hij.

Paas noemt onderzoeken die onderbouwen dat juist overtuigde atheïsten en trouwe kerkgangers het "roerend met elkaar eens zijn" als het aankomt op hun afkeer van paraculturen, zoals astrologie en horoscopen. Dat religieus georiënteerde mensen sneller bereid zouden zijn een complottheorie aan te hangen, klopt volgens De Graaf dan ook niet.