Rembrandt kon niet van Hercules Segers afblijven

Donker is lang niet de enige graficus die zich door Segers laat inspireren. In Museum Het Rembrandthuis is – tegelijk met het overzicht in het Rijksmuseum – een tentoonstelling te zien over de invloed van Segers op andere kunstenaars, van Rembrandt en zijn school tot Charles Donker vandaag de dag.

Rembrandt was een van de eerste en fanatiekste verzamelaars van Segers’ schilderijen en prenten. Hij had zelfs een originele koperplaat van Segers weten te bemachtigen. Het was de plaat van Tobias en de engel (ca 1630-1633). Rembrandt was er kennelijk zo blij mee dat hij zich de plaat eigen wilde maken.

Segers (Ft. Rembrandt)

"Rembrandt heeft dus die plaat en kan nooit ergens met zijn vingers afblijven, die denkt altijd: dit kan beter", zegt conservator van het Rijksmuseum Huigen Leeflang. "Hij gaat die plaat bewerken. En het eerste wat hij doet is die figuren weghalen, want die vindt hij duidelijk niet bevredigend." Gezien zijn aanpassingen moet Rembrandt de figuren van Segers te groot hebben gevonden. Tobias en de engel lijken op verdwaalde reuzen die per ongeluk uit een andere, grotere ets zijn komen aanwandelen.

Rembrandt polijstte de plaat en tekende er nieuwe, aanzienlijk kleinere figuren op. Dat was echter niet de enige wijziging. Op de ets die hij er circa twintig jaar na Segers van maakte – zelfs met een nieuwe titel: De vlucht naar Egypte (ca 1652) – waren Tobias en de engel vervangen door Jozef, Maria met kind en een ezeltje. Ook maakte hij het geheel contrastrijker, breidde hij het riviertje achterin de ets wat uit en snoeide hij wat aan Segers' bebossing.

Leonore van Sloten, conservator van Museum Het Rembrandthuis, is enthousiast over de unieke 'samenwerking' van Segers en Rembrandt: "Het is een bijzonder voorbeeld van een interventie van een kunstenaar in het kunstwerk van iemand die hij bewonderde, waardoor het resultaat iets laat zien van twee totaal verschillende etsstijlen: de schilderachtige manier van Segers gecombineerd met de lineaire tekenachtige etswijze van Rembrandt. Rembrandt heeft echt niet zijn best gedaan om in de stijl van Segers iets te veranderen en toe te voegen. Hij heeft zichzelf toegevoegd aan de voorstelling."

Gesprek met etsen

Huigen Leeflang noemt de uiteindelijke ets "een postume samenwerking, als je het positief wil zien." Als je het negatief wilt zien, kun je het de vernieling van een kunstwerk van een overleden kunstenaar noemen. Dat moet je maar durven. Volgens Van Sloten zegt die keuze van Rembrandt veel over hoe hij over zichzelf dacht. "Je moet wel in jezelf geloven als je denkt: ik kan dit beter. Ik ga hier iets beters aan toevoegen. Maar het was wedijveren en verbeteren vanuit bewondering, niet omdat hij dacht dat Segers iets verkeerds had gedaan."

Het nieuwste nummer van het kunstblad Kunstschrift is ook gewijd aan het werk van Hercules Segers. Daarin schreef Nadine Orenstein: "Rembrandt zal de rommelige, idiosyncratische en onorthodoxe kunstenaar hebben herkend als een gelijkgestemde geest. Een gesprek tussen deze twee moet een belevenis zijn geweest." Ook Leonore van Sloten vergelijkt de twee werken met een gesprek tussen de kunstenaars: "Het is net alsof Rembrandt het gesprek aangaat met Segers, maar Segers kan niet terugpraten."

Is dat wel zo? In het Rijksmuseum hangen Tobias en de engel en De vlucht naar Egypte direct naast elkaar. In het Rembrandthuis hangt alleen de ets van Rembrandt, maar je kunt er wél op een touchscreen – met curtain view technologie – de twee werken op elkaar leggen en precies zien welke aanpassingen Rembrandt heeft gemaakt en waar. Als je een tijdje tussen de twee werken heen en weer schakelt, ben je in zekere zin alsnog getuige van een gesprek tussen de twee meesters, en wel in hun moedertaal: niet met woorden, maar met kunst.