Miljoenen aan wetenschappelijke subsidies onwettig verstrekt

Leden van de ZonMw-commissie die subsidieaanvragen beoordeelt, dienden zelf ook subsidieaanvragen in bij ZonMw. Zo hadden zij de mogelijkheid om zichzelf bevoordelen ten opzichte van concurrerende aanvragers. Deze praktijk is in strijd met de Algemene wet bestuursrecht (Awb), oordeelde de bezwarencommissie van ZonMw begin vorig jaar, nadat een van de benadeelde subsidieaanvragers beroep had aangetekend.

Tweede-Kamerlid Jan Paternotte (D66) maakt zich ‘ernstig zorgen’ en wil snel een debat hierover met staatssecretaris Dekker. ‘Dit gaat om miljoenen euro’s belastinggeld dat is bedoeld om onderzoek te doen naar betere medicijnen en betere zorg voor patiënten. Het geld moet dus gaan naar het beste onderzoeksvoorstel. En hoe weten we of dat gebeurt als onderzoekers volop meebeslissen over onderzoeksvoorstellen van hun eigen concurrenten?

‘Alleen al de schijn van belangenverstrengeling moet worden tegengegaan, en het lijkt er sterk op dat het hier véél verder ging. Het roept de vraag op of er met deze onderzoeksgelden goed wordt omgegaan.’

Argos beschikt over interne documenten over een subsidieaanvraag door een wetenschapper uit het VU Medisch Centrum. De aanvraag van 500.000 euro werd in 2015 afgewezen door een beoordelingscommissie waarvan een lid zelf meedeed in de concurrentiestrijd om de beschikbare subsidie. De aanvraag van het commissielid (246.000 euro) werd wel gehonoreerd. Zij diende in de betreffende subsidieronde vijf eigen aanvragen in.

Ook andere commissieleden waren (in sommige gevallen nauw) betrokken bij subsidieaanvragen in die ronde: van de zeventien commissieleden vroegen er zeven zelf om onderzoeksgeld. In totaal kwamen 10 van de 49 aanvragen uit de koker van de beoordelingscommissie. Slechts drie commissieleden hadden geen enkele betrokkenheid bij de aanvragen.

De zaak kwam voor een bezwarencommissie met externe deskundigen, die oordeelde dat ZonMw in strijd met de Awb had gehandeld, alsook in strijd met de eigen gedragscode. In de Awb is bepaald dat in dit soort gevallen iedere schijn van belangenverstrengeling moet worden vermeden.

In deze ronde ging het in totaal om zes miljoen euro aan onwettig toegekende subsidie, geld dat hoofdzakelijk door het ministerie van VWS beschikbaar is gesteld. Maar de omvang van de belangenverstrengeling is wellicht veel groter.

Uit de stukken waarover Argos beschikt, blijkt dat ZonMw al sinds 2010 aan leden van beoordelingscommissies de (onwettige) mogelijkheid biedt om in dezelfde subsidieronde ook zelf een aanvraag in te zenden. Argos sprak ook met hoogleraar Mattijs Numans van het LUMC, die al vijf jaar geregeld in beoordelingscommissies van ZonMw zit. Volgens Numans komt het vaker voor dat leden van de beoordelingscommissie zelf aanvragen doen in dezelfde subsidieronde. ‘Dat is eigenlijk al vele jaren onvermijdbaar.’ Dat zou betekenen dat honderden subsidieaanvragen op onreglementaire wijze zijn beoordeeld. Daarmee zijn naar schatting tientallen miljoenen euro’s gemoeid.

ZonMw meent dat zij min of meer wordt gedwongen om een uitzondering op de wet te maken, omdat anders geen goede deskundigen meer te vinden zijn die de subsidieaanvragen adequaat kunnen beoordelen. Zij dienen de vergadering te verlaten zodra hun eigen project ter sprake komt, maar mogen wel meebeslissen over de andere aanvragen. De bezwarencommissie, waarin externe topjuristen zitten, acht deze uitzonderingsregel strijdig met de wet. Beoordelaars kunnen immers wel meebeslissen over de andere, concurrerende inzendingen.

Ze adviseerde om het besluit in deze zaak te herzien en gaf ZonMw bovendien in overweging om ook de andere aanvragen in deze subsidieronde opnieuw te laten beoordelen. ZonMw gaf de bezwaarmaker alsnog subsidie, maar hield het oordeel van de bezwarencommissie geheim voor de 48 andere aanvragers. Ze weigert hun project opnieuw onder de loep te nemen.

Hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans heeft enig begrip voor ‘de spagaat’ waar ZonMw zich in bevindt, maar zegt dat deze onwettige werkwijze zo snel mogelijk moet veranderen. ‘ZonMw zegt feitelijk: artikel 2:4 van de Algemene wet bestuursrecht geldt niet voor ons. Ze hadden ook kunnen zeggen: de Grondwet geldt niet voor ons. Dat kan natuurlijk niet. Het kan niet dat bij de beoordeling van die aanvragen iemand zit die een bepaalde betrokkenheid heeft. Ook elke schijn van betrokkenheid moet vermeden worden. Dat is hier niet gebeurd.’

De werkwijze van ZonMw doet volgens Voermans grote afbreuk aan de geloofwaardigheid aan het systeem van subsidietoekenningen, waardoor in het ergste geval topwetenschappers naar het buitenland vertrekken.

Emeritus hoogleraar integriteit Hans van den Heuvel noemt de werkwijze van ZonMw ‘illegaal’ en ‘een poppenkast’. Het systeem dat ZonMw hanteert, deugt volgens hem van geen kant en dient snel te veranderen.

ZonMw laat weten dat het beoordelaars inmiddels heeft verboden om tevens een aanvraag in te dienen. Behalve bij het programma Huisartsgeneeskunde en Ouderengeneeskunde, waar de onreglementaire werkwijze nog steeds is toegestaan.