Hersenprofessor Erik Scherder: ‘Het brein verarmt in de gevangenis’

Mag het wat minder saai in de bak? ‘Criminele’ breinen hebben namelijk verrijking nodig en saaiheid is funest voor de hersenen. Gevangen hebben juist prikkels nodig, anders holt het brein achteruit, en dat bemoeilijkt de terugkeer in de samenleving, bepleit hersenprofessor Erik Scherder in het radioprogramma Criminele Kringen.

“Saaiheid is zeer schadelijk voor het brein. Als je een ratje alleen in een kooi zet, dan zie je duidelijk dat het brein achteruit holt”, stelt Scherder, hoogleraar klinische neuropsychologie, verbonden aan de VU in Amsterdam.

“Maar als je een ratje in een kooi zet met vriendjes, en speelgoed”, gaat Scherder verder, “dan zie je een volumetoename, meer complexere netwerken. Dat is precies wat je wil, dat mensen die uit de gevangenis komen een kans maken en je geliefde niet weer iets aan doen.” Justitie ziet dat zelf ook en wil veranderingen aanbrengen.

“Het brein heeft juist verrijking nodig. De structuren zijn al kwetsbaar, anders zit je daar niet, vervolgens verarm je jarenlang het brein, dan is het merkwaardig dat je daarna verwacht dat die impulscontrole verbeterd is”, legt Scherder uit over jarenlange gevangenisstraffen. Sommige gedetineerden brengen wel 22 uur per dag door in een cel.

‘Berouw is misvatting’

Bij veel criminelen schort het aan empathie, ook wel inlevingsvermogen. Dat is waarom er niet altijd ‘berouw’ wordt getoond in de rechtszaal. Maar juist het deel van het brein dat angst kan inschatten bij anderen en impulsen onder controle kan houden, is minder ontwikkeld. “Als ze wel berouw hadden, was het wellicht ook niet tot een criminele daad gekomen”, zegt Scherder.

“Bij veel criminelen is het empathisch vermogen verloren gegaan, of niet goed aangelegd, blijkt uit de studies. Dat zijn ook de mensen die dan geen berouw tonen. Om dan te zeggen: ‘U krijgt er drie jaar celstraf bij, want u had berouw moeten tonen, dat is in principe een misvatting”, zegt Erik Scherder.

Eerder introduceerde oud-staatssecretaris Fred Teeven schaakborden in gevangenissen. Volgens Scherder is dat ‘zeer goed voor het brein, maar helaas niet helemaal van de grond gekomen, omdat gevangenen het niet oppikten.” Justitie heeft aangegeven daarin mee te willen gaan, en veranderingen doorvoeren in het penitentiaire systeem.

‘Hersenscan bij verdachten?’

De netwerken in het brein van criminelen kunnen er dus anders uitzien. Scherder noemt het voorbeeld van ‘een liefdevolle vader die pedoseksuele gevoelens ontwikkelde naar zijn eigen kinderen.’ Tijdens een hersenscan bleek er een tumor in zijn brein te zitten, op een plek waar de impulsen worden gecontroleerd. “Die tumor werd operatief verwijderd, en het gedrag van die man verdween.”

Toch vindt Scherder niet dat je dan maar alle verdachten en criminelen onder een scan moet leggen. De studies die zijn gedaan gaan namelijk over groepen, niet over individuen. “Mijn pleidooi zou juist zijn dat de rechter kijkt naar de voorgeschiedenis van iemand. Welke betekenis heeft drank of drugs op een jong brein? Kijk naar de studies over brain imaging en neem dat mee in je oordeel over iemand”, vindt Scherder.

Door Tom Veldhuijzen