HhhH: een experimentele documentaire over een lang vergeten nazi

Antropoïde

De moordpoging werd Operation Anthropoid genoemd. Het was de eerste keer dat een soortgelijke aanslag werd gepleegd op een zo hooggeplaatste nazi als Heydrich. Anthropoid was succesvol, ofschoon niet onmiddellijk. Heydrich overleefde de aanval, maar overleed enkele dagen later aan bloedvergiftiging. De wraak van de nazi’s was ernstig. De twee Tsjechische dorpen Lidice en Ležáky werden met de grond gelijk gemaakt en de inwoners werden uitgeroeid.

Ondanks zijn betrokkenheid bij de Tweede Wereldoorlog was Heydrich lange tijd geen bekende naam. Hij werd ook wel de vergeten nazi genoemd. Daarom is er de afgelopen jaren veel belangstelling voor het verhaal van Heydrich, en met name voor het verhaal van de dappere aanslag op zijn leven. Vorig jaar kwam de Amerikaanse speelfilm Anthropoid uit, in 2011 schreef de Franse auteur Laurent Binet de bestseller HhhH (Himmlers hersens heten Heydrich) en eind dit jaar verschijnt The Man with the Iron Heart, een speelfilm gebaseerd op Binets boek.

Experimenteel

Maar eerst is de VPRO aan de beurt. Het boek van Binet was de basis voor een zevendelige filmische televisievertelling, uitgezonden op NPO2. De serie is qua vorm, net als het boek waarop ze is gebaseerd, redelijk experimenteel. HhhH wordt, in een combinatie van documentaire en fictie, met veel kunstgrepen verteld. De schrijver Binet vertelt zelf vanachter een typmachine over zijn schrijfproces, via voice-overs wordt er met de personages uit het verhaal gepraat, en Heydrich (gespeeld door Detlef Bothe) loopt rond in onze huidige wereld – hij heeft zelfs een iPhone. In De Groene Amsterdammer van vorige week noemde Walter van de Kooi de serie 'een totaal hybride constructie'.

De presentatie van de VPRO-serie is een smaakkwestie, maar het is wel van belang dat de gruweldaden van Heydrich niet vergeten worden. Gisteren vertelde historicus Willem Melching in het NPO Radio 1-programma OVT over Heydrichs loopbaan als nazi. “Hij had het standpunt: we hebben nu elf miljoen joden in onze greep, waarom laten we die joden niet werken? Dan gaan ze daar uiteindelijk aan ten onder en dan zijn we ze mooi kwijt. Maar tegelijk had hij het militaire belang van het Duitse Rijk voor ogen. Hij dacht: waarom zouden we die mensen meteen doodmaken? Laat ze eerst een weg aanleggen of een fabriek bemannen.”

Mensachtig

Jan Kubiš en Jozef Gabčík, de twee verzetsstrijders verantwoordelijk voor Operation Anthropoid, werden na een klopjacht in Praag gevonden doordat ze door een andere Tsjecho-Slowaakse soldaat voor 500.000 Reichsmark werden verraden. Met vijf andere strijders wisten Kubiš en Gabčík een arrestatie te voorkomen door ongeveer 800 SS’ers acht uur lang op afstand te houden. Uiteindelijk waren ze genoodzaakt om zelfmoord te plegen.

Anthropoid betekent mensaap, of mensachtige. Mensáchtig was Reinhard Heydrich wel. Het liefst zouden we hem uit de geschiedenis wissen, maar gezien zijn vele slachtoffers en de dapperheid van de Tsjechische verzetsstrijders is het goed dat de VPRO-serie HhhH aandacht aan hem besteedt. Laten we het blonde beest bij zijn naam noemen.